Giriş

Tütün bağımlılığı önemli bir toplum sağlığı sorunudur. Dünyada yaklaşık yedi milyon insanın tütün kullanımına bağlı nedenlerden hayatını kaybettiği bildirilmektedir.¹ Ülkemizde ise Küresel Yetişkin Tütün Araştırma (Global Adult Tobacco Study-GATS) verilerine göre tütün kullanım oranı %27,1 olarak bildirilmiştir. Sigara kullananlar arasında 18 yaşından önce başlama oranı %59 ve ortalama başlama yaşı 17 olarak bildirilmektedir.² Sigarayı bırakma oranı ülkemizde %27,2 olarak belirtilmektedir. Yaşlara göre bırakma oranları ise 65 yaş üstü yaş grubunda en fazladır. 45 yaşından sonra bırakma oranlarında hızlı bir artış vardır. Gençlerde ise bu oran %10’un altındadır.² Bu bilgiler bize sigara kullanımının çoğunlukla üniversite çağından önce başladığını ve üniversite döneminin tütün kullanımı ile mücadele açısından önemli olabileceğini göstermektedir. Tütünle mücadelede başarıya ulaşmak için sigaraya başlama ve bırakma davranışlarını tanımak, başlamayı kolaylaştıran nedenleri ve bırakma girişimlerinin önündeki engelleri belirlemek yol gösterici olacaktır.

Ülkemizde 15 yaşından büyük sigara içenlerin yaklaşık yarısında, son 12 ayda sigarayı bırakma girişimleri vardır. Bir sağlık kuruluşuna herhangi bir nedenle giden kişilere sigarayı bırakma önerisi oranı ise %43 olarak bildirilmektedir.² Önemli bir toplum sağlığı sorunu olan tütün kullanımında hekimlerin ve aile hekimlerinin önemli görevleri vardır. Bunlar arasında sigara içen kişilere bırakmalarını önermek ve yardımcı olmak yanında hekim olarak örnek olmaları da beklenmektedir. Bu düşünceden yola çıkarak çalışmamızda, hekimlik mesleğini seçen tıp fakültesi öğrencilerinin sigara kullanma durumunu, başlama nedenlerini, bırakma girişimlerini, girişimlerinin başarı oranları ve nedenlerini, bırakma girişimlerinin önündeki engelleri, başarısızlık nedenlerini ve hekimlerin, sigara kullanımını sorgulama durumunu belirlemeyi amaçladık.

Yöntem

Çalışma kesitsel analitik bir araştırma olarak tasarlandı. Gerekli izinler tamamlandıktan sonra 2014-2015 eğitim öğretim yılında kayıtlı olan toplam 965 tıp fakültesi öğrencisine anket uygulanması planlandı. Anket formu 3 bölümden oluşmaktaydı. İlk bölümde öğrencilerin demografik özellikleri ve sigara içme durumları soruldu. İkinci bölümde tütün kullananlar veya kullanmaya devam edenlerin tütün kullanım durumlarıyla bırakma durumları, bırakmayı deneme döneminde yaşanan sıkıntılar ve baş etme yöntemleri, denemelerinin başarı ya da başarısızlık nedenleri soruldu. Üçüncü bölümde ise bırakmayı deneyen veya bırakmış olan öğrencilerin uyguladıkları yöntemler
soruldu. Dokuz yüz altmışbeş öğrenciden 869’una anket uygulandı. Katılım oranı %90’dı.

Elde edilen veriler SPSS 17.0 veri tabanına girilerek istatistiksel değerlendirmeler yapıldı. Tanımlayıcı analizler, yüzdeler ve ortalama olarak verildi. Yaş grupları gibi kategorik veriler arası karşılaştırmalarda ki-kare testi kullanıldı. Anlamlılık düzeyi ≤0,05 olarak kabul edildi.

Bulgular

Öğrencilerin 225’i (%26) halen kullandığını, 249’u (%29) denemiş olduğunu, 395’i (%45) ise kullanmadığını belirtmiştir. İlk deneme yaşı ortalaması 16 yaş, düzenli kullanmaya başlama yaş ortalaması ise 18 yaş olarak saptanmıştır. Ailelerinde tütün kullanan kişilerin olması ile öğrencilerin tütün kullanıyor olması arasında anlamlı bir ilişki görülmektedir ( =38,6 p<0.01). Sigarayı düzenli olarak kullandığını belirten 175 öğrenciye başlama ve kullanma nedenleri sorulduğunda en sık merak (s=77, %44), rahatlatıcı ve keyif verici özelliği (s=27, %15) ve hayatında sorunlar olması (s=24, %14) şeklinde yanıtlandığı görülmektedir. Tütün kullanımının sınav (s=118, %58) ve duygusal stress (s=103, %51) dönemlerinde arttığı, evde (s=57, %31) ve tatil dönemleri (s=49, %26) gibi stresin daha az olduğu zamanlarda ise azaldığı anlaşılmaktadır.

Bir yıl içerisinde sigarayı bırakma düşünceleri ile ilgili soruya yanıt veren 185 öğrencinin 88’i (%48) önümüzdeki bir yıl içinde bırakmayı düşündüğünü belirtmiştir. Bu öğrencilerin içinde sigarayı bırakmayı denemiş olan 123 (%55) öğrenci sıklık sırasına göre sağlığa zararlı olduğu için, mali yük getirdiği için ve ileride sağlık sorunlarına yol açacağını düşündüğü için sigarayı bırakmayı denediğini belirtmiştir. Hekimlik mesleğini seçmenin ise %15 oranında belirtilmesi dikkat çekmektedir. Sigarayı bırakmayı deneme nedenleri Tablo 1’de verilmiştir.

Sigarayı bırakmayı deneme aşamasında yaşadıkları sorunlarla ilgili soruya yanıt veren 104 öğrencinin 63’ü (%61) tütüne karşı aşırı istek, 45’i (%43) sinirlilik ve 39’u (%38) aşırı yemek yeme gibi nikotin çekilme semptomlarını büyük oranda yaşadıklarını belirtmişlerdir. Bu belirtilerle baş etmek için en sık uygulanan yollar ise yemek yeme, hobi geliştirme, sakız çiğneme, egzersiz yapma gibi faaliyetler olarak bildirilmiştir. Öğrencilerin sigarayı bırakmayı denedikleri dönemde yaşadıkları sorunlar Tablo 2’de, baş etme yolları ise Tablo 3’te verilmiştir.

Başarı etkenleri ve başarının önündeki engeller

Sigarayı bırakmayı deneyen 123 öğrencinin 45’i (%37) başarılı olamadığını, 40’ı (%33) başarılı olduğunu, 38’i (%31) kısa bir süre başarılı olduğunu belirtmiştir. Sigarayı bırakma konusunda başarılı veya kısa süreli de olsa başarılı olduğunu belirten öğrencilerden 57’si başarı etkeni olarak en sık iradeli olmalarını belirtmişlerdir. Başarı etkenleri Tablo 4’te verilmiştir.

Sigarayı bırakma denemesini başarıyla devam ettiremeyen öğrencilerin 82’si başarının önündeki engel olarak en sık sigaraya özlem duymayı göstermiştir. Başarının önündeki engeller Tablo 5’te verilmiştir. Sigarayı bırakma denemesinde başarısız olduğunu bildiren öğrencilerin 52’si (%63) tekrar bırakmayı düşündüğünü belirtmişlerdir. Bu öğrencilerin 29’u (%56) profesyonel yardım almayı düşünmekteydi.

Hekimler sigara kullanımını soruyor mu?

Herhangi bir doktorun tütün kullanma durumlarını sorup sormadığına yanıt veren 409 öğrencinin 216’sı (%53) sorulmadığını belirtmiştir. Soran hekimlerin içinde ise aile hekimlerinin oranı %18’dir. Doktorların tütün kullanımını sormaları ile ilgili durum Tablo 6’da verilmiştir.

Sigarayı bıraktıkları dönemde yardım alma durumlarına ilişkin soruya ise 99 öğrencinin sadece 16’sı (%16) yardım aldığı yönünde yanıt vermiştir. Bu öğrencilerin 4’ü Aile Sağlığı Merkezi, 4’ü Göğüs Hastalıkları polikliniğinden yardım aldığını belirtmiştir.

Tartışma

Hekimlik mesleğini seçmiş olan tıp fakültesi öğrencilerinin yarısından fazlasının tütün mamulü ile karşılaştığını, yaklaşık 4 öğrenciden birinin düzenli kullanmakta olduğunu görmekteyiz. Öğrenciler, tütün kullanımının sınav dönemi ve duygusal stresle arttığını, tatil gibi stresin azaldığı dönemlerde azaldığını belirtmektedirler. İrade, başarı etkenleri içinde ilk sırayı alırken başarının önündeki engeller için de en sık sigaraya duyulan özlem bildirilmiştir. Aile hekimlerinin sigara kullanımını yeterince sorgulamadığı ise dikkat çekici bir bulgudur.

Tütün kullanma durumu

Tütün kullanma oranları ülkeler arasında farklılık göstermektedir. Araştırmamızda tıp öğrencilerinin yaklaşık dörtte biri düzenli tütün mamulü kullanmaktadır. Sağlık alanında meslek seçimi olan öğrencilerde yapılmış ulusal ve uluslararası çalışmalarda çok farklı sonuçlar bildirilmiştir. Bizimle benzer sonuçlara ulaşanlar olduğu gibi^3-8 daha az^9-14 ve daha yüksek oranlarda^15-22 tütün kullanımı bildiren çalışmalar da mevcuttur. Ayrıca 1988-2013 yılları arasındaki Amerika, Avrupa, Afrika, Ortadoğu ve Okyanusya’da yapılmış olan ve 76 araştırmayı inceleyen sistematik bir derlemede, genel içicilik oranının %17 olduğu belirtilmiştir.²³

Sigaraya küçük yaşlarda başlamanın daha yüksek bağımlılık düzeyi ile ilişkili olduğu bilinmektedir.⁷ Araştırmamızda sigarayı deneme yaşı ve düzenli başlama yaş ortalaması sırasıyla 16 ve 18 olarak bulunmuştur. Bu konuda yapılan, benzer veya farklı sonuçlara ulaşan pek çok çalışma mevcuttur.^3-6,13,17-20 Tam olarak yaşın belirtilmediği ancak 18 yaşından daha küçük yaş aralıklarında olduğunu bildiren yayınlar da mevcuttur.^5,21,24,25 Bu sonuçlar bize sigara ile ilgili primer koruma yapılması gereken yaşların ilköğretim çağlarına kadar gerilemesi gerektiğini göstermektedir.

Çalışmamızda, pek çok başka çalışmada olduğu gibi en sık sigara deneme nedeninin merak olduğu görülmektedir. Diğer sık rastlanan nedenler arasında arkadaş etkisi, özenme, stres, yalnızlık duygusu gibi nedenler sayılmaktadır.^{4,5,7,17-19,24,25} Gençlerin, sigarayı merak ettiği, merak etkisiyle deneyerek bağımlılık yolunda ilk adımı atabildikleri anlaşılmaktadır. Erken yaşlarda merak edilen konuların açıklanarak, sigaraya bağlı zarar ve bağımlılığın önüne geçmek mümkün olabilir. Ayrıca tıp öğrencilerinin bu konuda örnek olmalarının teşvik edilmesi katkı sağlayan bir yaklaşım olacaktır.

Tütün kullanma davranışı, bırakmayı kolaylaştıran ve zorlaştıran nedenler

Çalışmamızda öğrencilerin tütün kullanımının sınav döneminde, duygusal stres durumunda ve sosyal ortamlarda arttığı görülmektedir. Öğrencilerin stresli oldukları zamanlarda ve arkadaş ortamlarında tütün tüketiminin arttığı anlaşılmaktadır. Benzer şekilde arkadaşlarıyla evde kalmanın, yurtta kalmanın, bekar evinde kalmanın ve evin her yerinde rahatlıkla sigara içilmesinin, kullanım miktarını arttırdığını belirten çalışmalar mevcuttur.^13,16 Yine yapılan çalışmalarda sigara kullanımının artış nedenleri arasında; üniversiteye başlamak, tıp eğitimi almak, düşük not ortalaması, kişinin sıkıntılı olduğu zamanlar ve hastanede çalışıyor olması belirtilmektedir.^6,13,18,22 Aynı evi paylaşan veya uzun süre aynı ortamda bulunan öğrencilerin birbirlerinden sigara temin ederek sürekli olarak sigaranın ellerinin altında bulunması düzenli içiciliğin artmasına kolaylık sağladığı gibi bırakma girişimlerini de zorlaştırdığı düşünülebilir.

Birçok çalışmada sigarayı bırakmayı isteme oranlarının sorulduğunu ve bu oranların yaklaşık %20-80’ler arasında değiştiğini görmekteyiz.^{4,6,7,10,13,18,20,25,26} Sigara kullanan öğrencilerin önemli bir kısmının bırakmak istediği anlaşılmaktadır. Bu dönemde bırakma motivasyonlarını güçlendiren önerilerde bulunmak, öğrencileri cesaretlendirerek profesyonel yardım almaları için yol göstermek ve tedavilerinde yardımcı olmak tütün kontrolüne büyük katkı sağlayacaktır.

Literatürde sigarayı bırakmayı düşünme ve sigarayı bırakma nedenlerini araştıran az sayıda çalışmaya rastlanmıştır. Sigarayı bırakmayı düşünme nedenlerini araştıran çalışmalar incelendiğinde, çalışmamızdaki gibi mali yük (ekonomik sebepler) ve sağlığa zararlı olması belli başlı nedenler olarak bildirildiği görülmüştür.^18,22 Sigarayı bırakmayı deneme nedenleri ise sağlığa zararlı olması, ekonomik nedenler, çevredeki insanlara kötü kokma gibi bizim çalışmamızda da bulduğumuz sebeplerle benzer olup sıklık sıraları arasında farklar görülebilmektedir.^3,6,13,22,25 Çalışmamızda birinci sırada sağlığa zararlı olması ve üçüncü sırada ise ilerde sağlık sorunlarına yol açması belirtilmiştir. Yani öğrenciler gelecekte sağlık sorunları yaşamaktan endişe duy-maktadır. Sigaranın sağlığa etkilerinin çarpıcı şekilde anlatılmasının etkili olabileceği öngörülebilir.

Çalışmamızda sigara içen öğrencilerin yarıdan biraz fazlası sigarayı bırakmayı denediklerini belirtmişlerdir. Ulusal ve uluslararası çalışmalarda sigarayı bırakma oranları %6 ile 74 arasında değişmektedir.^{4,6,7,10,18,20,22,25} Bizim çalışmamızda da öğrencilerin önemli bir kısmı bırakmak istiyordu. Bırakmanın önündeki engellerin anlaşılması ve uygun destek ile başarılı bırakma girişimlerinin artması mümkündür. Bırakma girişimlerinde nikotin çekilme semptomlarından olan tütüne karşı aşırı istek duyma ve sinirlilik ilk sıralarda bildirilmişti. Nikotin çekilme semptomlarının daha az hissedilmesini sağlamak profesyonel destek ve replasman tedavisiyle mümkündür. Ayrıca çalışmamızda sigaraya özlem duyma, sınav zamanı ders çalışmada zorlanma ve stresle başa çıkamama en sık başarısızlık sebepleri olarak bildirilmişti. Stresle baş etme becerilerinin geliştirilmesine ihtiyaç duyulduğu göz önüne alınırsa, öğrencilere genel olarak bu konuda destek verilmesinin sigara bırakma oranlarına da katkı sağlayabileceği öngörülebilir. Tüm bu sonuçlar öğrencilerin aslında sigarayı bırakmayı istediklerini ancak engeller ve başarısızlık nedenleri konusunda yeterli bilgi ve desteğe ihtiyaç duyduklarını göstermektedir.

Sigarayı bırakma girişiminde bulunan öğrencilerin başarı oranlarıyla ilgili bizim çalışmamıza benzer olarak üçte bir veya daha yüksek başarı oranı bildiren çalışmalar^15,18,22 olduğu gibi, daha düşük oranlar bildiren çalışmalar da mevcuttur.^6,16 Yemek sonrasında içme alışkanlığı, arkadaş baskısı ve alkol, çay, kahve kullanımının sigara içiciliğini kolaylaştırdığı belirtilmektedir.²² Kolaylaştırıcı olan bu nedenlerin de sigara bırakma başarısızlığıyla ilgili olabileceği düşünülmektedir.

Sigara bırakma durumu ve sağlık ekibinin rolü

Doktorların sigarayı bırakma önerisi ile ilgili sonuçlar sunan çalışmalar mevcuttur. Manisa’da yapılan bir çalışmada hekimin branşı belirtilmemekle beraber “bırakma sebebiniz neydi” sorusuna katılımcıların oldukça düşük oranda (%6) hekim önerisi yanıtı vermiş olduğu bildirilmektedir.²⁵ İtalya’da yapılan bir diğer çalışmada ise pratisyen hekimlerin sigarayı bırakmayı önerdiği belirtilirken, aynı ülkede yapılan başka bir çalışmada öğrencilere sigara bırakma metotlarından hangisinin ne kadar etkili olduğu sorulduğu ve öğrencilerin %23’ünün hekim tarafından tavsiye edilmesinin etkili olduğunu belirttiği bildirilmektedir.^9,10 Hastanede yatmakta olan hastalara yapılan bir başka çalışmada ise hastaların %74’ü son başvurusunda doktorun sigara içme durumunu sorduğu ve sigara içtiğini belirtenlerin %86’sına sigarayı bırakması yönünde tavsiyelerde bulunulduğu belirtilmiştir.²⁶ Sigara bırakma önerisinin herhangi bir sağlık sorunuyla başvuran herkese yapılmasının bu konudaki girişimleri arttırabileceği düşünülebilir.

Sonuç

Aile hekimlerinin; tüm hastalar için ilk tıbbi temas noktası ve kolay ulaşılabilir olması, koruyucu ve tedavi edici hizmetlerin entegrasyonunu ve hizmet basamakları arasındaki koordinasyonu sağlaması, sürekliliği, birey merkezli, bütüncül yaklaşımı ve toplumsal yönelimi gibi temel özellikleri nedeniyle sigara bırakma tedavilerinde yeri son derecede önemlidir. Ancak çalışmamızda aile hekimlerinin sigara kullanma durumununu oldukça düşük oranda sorguladığını görmekteyiz.

Başarısız sigara bırakma girişimleri olan öğrencilerin profesyonel yardım ile tekrar deneyerek başarılı olma şansları artabilir. Hekimlik mesleğini seçen, geleceğin hekimleri olacak gençlerin bu konuda desteklenmeleri, sağlıklı nesillerin yetişmesine büyük katkı sağlayacaktır. Ayrıca hekimlerin ve hekim adaylarının, hastalarına örnek olmaları açısından mümkün olduğunca erken sigarayı bırakmaları desteklenmelidir.

1. DSÖ tütün kullanımı verileri www.who.int/mediacentre/factsheets/fs339/en.adresinden 05.02.2017 tarihinde erişilmiştir.
2. DSÖ Küresel Yetişkin Tütün Araştırma Raporu www.who.int/tobacco/surveillance/survey/gats/report_tur_2012.pdf adresinden 05.02.2017 tarihinde erişilmiştir.
3. Şahin EM, Özer C, Çakmak H ve ark. Tıp fakültesi öğrencilerinin sigara içme ve bırakma durumları. Trakya Univ Tıp Fak Derg 2007;24(3):209-12.
4. Ilhan F, Aksakal FN, Ilhan MN, Aygün R. Gazi Üniversitesi Tıp Fakültesi öğrencilerinin sigara içme durumu. TSK Koruyucu Hekimlik Bülteni 2005;4(4):188- 98.
5. Baykan Z, Naçar M. Tıp fakültesi öğrencilerinin sigara kullanımı ve tütün kanununa ilişkin görüşleri. Dicle Tıp Dergisi 2014; 41 (3): 483-90.
6. Mas A, Nerín I, Barruecoc M et al. Smoking habits among sixth-year medical students in Spain. Arch Bronconeumol 2004;40(9):403-8.
7. Haddad LG, Malak MZ. Smoking habits and attitudes towards smoking among university students in Jordan. International Journal of Nursing Studies 2002;39:793-802.
8. Pıçakçıefe M, Keskinoğlu P, Bayar B, Bayar K. Muğla Sağlık Yüksekokulu öğrencilerinin sigara içicilik sıklığı ve içiciliği arttıran nedenler. TSK Koruyucu Hekimlik Bülteni 2007;6(4):267-72.
9. Grassi MC, Chiamulera C, Baraldo M et al. Cigarette smoking knowledge and perceptions among students in four Italian medical schools. Nicotine&Tobacco Research 2012;14(9):1065-72.
10. Grassi MC, Baraldo M, Chiamulera C et al. Knowledge about health effects of cigarette smoking and quitting among Italian university students: the importance of teaching nicotine dependence and treatment in the medical curriculum. BioMed Research International 2014:1-9.
11. Zhou S, Devanter NV, Fenstermaker M, et al. A study of the use, knowledge, and beliefs about cigarettes and alternative tobacco products among students at one U.S. medical school. Academic Medicine 2015;90 (12):1713-19.
12. Bian J, Du M, Liu Z, et al. Prevalence of and factors associated with daily smoking among Inner Mongolia medical students in China: a cross-sectional questionnaire survey. Substance Abuse Treatment, Prevention, and Policy 2012;7 (20):1-11.
13. Şavlı Emiroğlu P, Taneri PE, Yapa AB ve ark. Uludağ Üniversitesi Tıp Fakültesi öğrencilerinde sigara içme prevalansı ve etkileyen etmenler ile sigara yasağına karşı düşünceleri. Uludağ Üniversitesi Tıp Fakültesi Dergisi 2014;40(2):57-61.
14. Çuperjani F, Elezi S, Lila A, et al. Tobacco smoking habits among first year medical students, university of Prishtina, Kosovo: cross-sectional study. Mater Sociomed. 2015;27(3):176-9.
15. Zhu T, Feng B, Wong S, et al. A comparison of smoking behaviors among medical and other college students in China. Health Promotıon Internatıonal 2004;19 (2):189- 96.
16. Karlıkaya C, Erdoğan S, Çakır E, ve ark. Trakya Üniversitesi Tıp Fakültesi öğrencilerinde sigara alışkanlığı ve ilişkili faktörler. Trakya Üniversitesi Tıp Fakültesi Dergisi 2000;17 (3):161-9.
17. Mayda AS, Tufan N, Baştaş S. Düzce Tıp Fakültesi öğrencilerinin sigara konusundaki tutumları ve içme sıklıkları. TSK Koruyucu Hekimlik Bülteni 2007;6(5):364-70.
18. Mayda AS, Şahin G, Tosun T, Tak N. Düzce Üniversitesi Tıp Fakültesi öğrencilerinde sigara içme sıklığı ve etkileyen faktörler. Düzce Tıp Dergisi 2011;13(1):26-31.
19. Xiang, H, Wang Z, et al. Cigarette smoking among medical college students in Wuhan, People’s Republic of China. Preventive Medicine 1999;29:210-15.
20. Vakeflliu Y, Argjiri D, Peposhi, I et al. Tobacco smoking habits, beliefs, and attitudes among Medical Students in Tirana, Albania. Preventive Medicine 2002;34:370-73.
21. La Torre G, Kirch W, Bes-Rastrollo M, et al. Tobacco use among medical students in Europe: Results of a multicentre study using the Global Health Professions Student Survey. Public Health 2012;126:159-64.
22. İtil O, Ergör G, Ceylan E. Knowledge and attitudes about smoking among students in a medical faculty. Turkish Respiratory Journal 2004;5 (2).86-91.
23. Roncero C, Egido A, Rodríguez-Cintas L, et al. Substance use among medical students: a literature review 1988-2013. Actas Esp Psiquiatr 2015;43 (3):109-21.
24. Kutlu R, Marakoğlu K, Çivi S. Selçuk Üniversitesi Tıp Fakültesi hemşirelerinde sigara içme durumu ve etkileyen faktörler. C. Ü. Tıp Fakültesi Dergisi 2005;27 (1):29-34.
25. Göktalay T, Cengiz Özyurt B, Şakar Coşkun A, Çelik P. Sağlık eğitimi alan 3 ve 4. sınıf öğrencilerinde sigara kullanımı ve etkileyen faktörler. Tüberküloz ve Toraks Dergisi 2011;59(4):355-61.
26. Günay E, Sarınç Ulaşlı S ve ark. Bir üniversite hastanesi hekimlerinin sigara içen hastalara sigarayı bırakma öneri durumlarının belirlenmesi. İzmir Göğüs Hastanesi Dergisi 2014;28(1):23-30.