Göç; nedeni, yapısı ve süresine bakılmaksızın insanların bireysel ya da toplu olarak yer değiştirdiği nüfus hareketleri olarak tanımlanmaktadır.⁽¹⁾ Tarih boyunca hemen her ülke coğrafi, stratejik, siyasi, ekonomik, sosyal ve kültürel özellikleri bağlamında göçten etkilenmiştir. Özellikle 20. yüzyıl toplu nüfus hareketlerine sahne olmuştur. Bugün dünyada 258 milyonu uluslararası göçmen olmak üzere yaklaşık 1 milyar göçmen bulunmaktadır.^(2,3)

Göç, 2009 yılından itibaren sağlığın önemli bir sosyal belirleyicisi olarak kabul edilmektedir.⁽⁴⁾ Göçlerin sağlık üzerine etkisi, göç nedenleri ve şekli, göç edilen ülkedeki yaşam koşulları ile ikamet edilen süreye göre değişkenlik göstermektedir.⁽⁵⁾ Ayrıca söz konusu etki, ülkelerin göç ve göçmen sağlığı politikaları ile yakından ilişkilidir.

İnsan Hakları Evrensel Beyannamesi’nin 25. maddesine göre; her birey yiyecek, giyecek, barınma, tıbbi bakım ve sosyal hizmetler dahil olmak üzere temel sağlık ihtiyaçlarının karşılandığı bir hayat sürme hakkına sahiptir.⁽⁶⁾

Uluslararası Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Haklar Sözleşmesi’nin 12. Maddesine göre herkesin mümkün olan en yüksek sağlık standartlarına sahip olma ve hastalık durumunda ihtiyaç duyduğu tüm sağlık hizmetlerine erişim hakkı bulunmaktadır.⁽⁷⁾ Avrupa Konseyi Parlamenterler Meclisi’nin, 2006 tarihli “Düzensiz Göçmenlerin İnsan Hakları” kararnamesine göre devletlerin, kayıt dışı göçmenlere yönelik acil sağlık hizmeti sunumunun yanı sıra, çocuk, gebe, engelli ve yaşlılar gibi özellikli grupların sağlık ihtiyaçlarını karşılamaya yönelik bütüncül sağlık hizmeti sunması gerekmektedir.⁽⁸⁾

Uluslararası sözleşmeler göçmenlerin sağlık haklarını, göçmenlere tanınan yasal statü ve haklardan bağımsız olarak tanımlamaktadır. Dünya geneline bakıldığında gerek Avrupa ülkelerinde gerekse ABD’de değişken politikalar izlendiği ve farklı uygulamalar olduğu görülmektedir.⁽⁹⁾ Göçmenlerin kayıtlı ya da kayıt dışı olması uygulama farklılıklarında rol oynamaktadır. Kayıtlı göçmen, yasal statü sahibi kişileri ifade etmekte iken, kayıt dışı göçmen yasadışı giriş veya vizenin geçerlilik süresinin sona ermesi nedeniyle yasal statüden yoksun kişileri ifade etmek için kullanılmaktadır. Ayrıca gizli/yasadışı/düzensiz/belgesiz göçmen kavramları da aynı anlama gelmektedir.⁽¹⁾

Dünya genelinde kayıt dışı göçmenlere sağlık hizmetlerinden yaralanma konusunda sınırlı haklar tanınırken, kayıtlı göçmenlere yasal statüleri gereği daha kapsamlı haklar tanınmaktadır. Cuadra tarafından yapılan, Avrupa Birliği (AB) üyesi 27 devletin kayıt dışı yetişkin göçmenlere yönelik göçmen sağlığı politikalarının değerlendirildiği araştırmada, devletler, acil bakıma erişim asgari hak olarak kabul edildiğinde; asgari haklardan az, asgari haklar kadar ve asgari haklardan fazla sağlık hizmeti sunanlar olmak üzere üç gruba ayrılmaktadır. Sağlık hizmeti sunumunun; 10 devlette asgari haklardan az, 12 devlette asgari düzeyde, 5 devlette (Fransa, İtalya, Portekiz, Hollanda ve İspanya) ise asgari haklardan fazla olduğu belirtilmektedir.

Fakat aynı gruptaki ülkeler arasında özellikle hizmetin ekonomik boyutu açısından farklılıklar olduğu vurgulanmaktadır.⁽¹⁰⁾ Hjern ve ark. tarafından yapılan, Avrupa ve Avustralya’daki göçmen çocuklara yönelik sağlık politikalarının değerlendirildiği araştırmada, sadece dört ülkede (Fransa, İtalya, Portekiz ve İspanya) göçmen çocuklara, yasal statülerine bakılmaksızın ülke vatandaşları ile eşit sağlık hizmeti alma hakkı tanındığı belirtilmektedir. Diğer ülkelerde ise bu haklar yasal statülere göre tanınmaktadır. Avrupa’daki kayıt dışı göçmen çocukların ise sadece acil sağlık hizmeti alma hakkı bulunmaktadır.⁽¹¹⁾ Stubbe Ostergaard ve ark. nın yaptığı araştırmada ise belirtilen dört ülkeye Norveç de dahil edilmektedir.⁽¹²⁾ Winters ve ark. tarafından yapılan sistematik derlemede Avrupa ülkelerinde kayıt dışı göçmenlerin yerli nüfusa göre sağlık hizmetlerini daha az kullandıkları ve bu kullanımın ihtiyacı karşılamadığı belirtilmektedir. Bu durumun sınır dışı etme ve sağlık hizmetlerine sınırlı erişim hakkı tanınma politikalarına bağlı olduğu dile getirilmektedir.⁽¹³⁾

Avrupa ülkelerinin yanı sıra ABD, Kanada ve İskandinavya da göçü engelleyen ve göçmenlerin sağlık hizmetlerine erişimini sınırlayan politikalar izlemektedir.⁽⁹⁾ Özellikle ABD’de göç ve göçmen sağlığı politikaları yönetim değişikliği ile farklılık göstermekte olup son dönemde yönetim; göçü engellemeye yönelik karalar almıştır.⁽¹⁴⁾ Bu politikalara rağmen ABD’de kalan göçmenler ise sağlık hizmetlerine erişim noktasında sağlık sigortası problemi ile karşılaşmaktadır. Göçmenler sigorta konusunda; yasalar, sigorta sağlamayan sektörlerde çalışılması ve kayıt dışı göçmenlerin sigorta yaptıramaması gibi engellerle karşılaşmaktadırlar.⁽¹⁵⁾

Suriye İç Savaşı ile birlikte beş milyondan fazla Suriyeli Türkiye, Lübnan, Ürdün ve başka ülkelere göç etmiştir.⁽¹⁶⁾ Sadece ülkemizde 3,6 milyon Suriyeli göçmen bulunmaktadır. Bu durum ülkemizde Suriyeli göçmenlere yönelik göç ve göçmen sağlığı politikalarının geliştirilmesi ihtiyacını ortaya çıkarmıştır.^(17,18)

Türkiye’de Suriye’den gelen göçmenlere yönelik “Açık Kapı” politikası izlenmektedir. Suriyeli göçmenlere, 04.04.2013 tarihinde yürürlüğe giren 6458 sayılı Yabancılar ve Uluslararası Koruma Kanunu gereğince, “geçici koruma” statüsü sağlanmakta ve geçici koruma kimlik belgesi verilmektedir.

Geçici koruma statüsü: Ülkesinden ayrılmaya zorlanan, ülkesine geri dönemeyen ve devletlerin geri göndermeme yükümlülükleri çerçevesinde acil ve geçici koruma bulmak amacıyla toplu göç ile gelen yabancılara verilmektedir. Geçici koruma ile toplu göç hareketlerine acil çözümler bulunması amaçlanmaktadır.^(19,20)

Ülkemizdeki göçmenlerin büyük bölümünü oluşturan Suriyeli göçmenlere yönelik sağlık hizmeti sunumu yasal düzenlemelere dayanmaktadır. Yabancılar ve Uluslararası Koruma Kanunu’na istinaden hazırlanan 22.10.2014 tarihli, 29153 sayılı “Geçici Koruma Yönetmeliği” ile Suriyeli göçmenlere yönelik sağlık hizmeti sunumu tanımlanmıştır. Buna göre, geçici koruma kimlik belgesi olan göçmenlere sunulan temel ve acil sağlık hizmetleri, ikinci/üçüncü basamak sağlık hizmetleri T.C. Sağlık Bakanlığı kontrolünde, T.C. Sosyal Güvenlik Kurumu Başkanlığı tarafından sigortası olanlar için belirlenen bedeli geçmeyecek şekilde T.C. Göç İdaresi Genel Müdürlüğü tarafından ödenmektedir.

Kimlik belgesi olmayan kayıt dışı göçmenler ise acil sağlık hizmetleri ile bulaşıcı ve salgın hastalıklardan korunmaya yönelik sağlık hizmetlerinden yararlanabilmektedir. Ayrıca, ilgili yönetmeliğe istinaden hazırlanan 25.03.2015 tarihli, 29153 sayılı “Geçici Koruma Altına Alınanlara Verilecek Sağlık Hizmetlerine Dair Esaslar” ile göçmenlerin yoğun olarak yaşadıkları yerlerde göçmen sağlığı merkezleri kurulması gündeme gelmiştir. 03.09.2015 tarihli Göçmen Sağlığı Merkezleri/Birimlerine Dair Yönerge ile de göçmenlere yönelik birinci basamak sağlık hizmeti sunumu tanımlanmıştır. Buna göre¸ birinci basamak sağlık hizmetlerinin, toplum sağlığı merkezleri koordinasyonunda; göçmenlerin yoğun olarak yaşadıkları yerlerde göçmen sağlığı birimleri/merkezleri tarafından, göçmenlerin yoğun olmadığı yerlerde ise aile sağlığı merkezleri tarafından sunulması hedeflenmektedir.

Göçmen Sağlığı Merkezleri (GSM), T.C. Sağlık Bakanlığı tarafından, 2015 yılından itibaren, ülke genelinde kurulmaktadır. Bu merkezlerde, geçici koruma kimlik belgesi olmayan kayıt dışı göçmenlere ve Suriyeli olmayan göçmenlere de ücretsiz birinci basamak sağlık hizmeti sunulmaktadır.

Aralık 2016 tarihinde ise T.C. Sağlık Bakanlığı ve AB iş birliği ile; “Geçici Koruma Altındaki Suriyelilerin Sağlık Statüsünün ve Türkiye Cumhuriyeti Tarafından Sunulan İlgili Hizmetlerin Geliştirilmesi” kısa adı ile “SIHHAT” Projesi başlatılmıştır. Türkiye’deki Mülteciler için AB Mali Yardım Programı/FRIT kapsamında AB tarafından finanse edilen projenin Aralık 2019 tarihinde tamamlanması planlanmaktadır. Projenin amacı; Suriyeli göçmenlere yönelik birinci ve ikinci basamak sağlık hizmetlerinin desteklenmesi ve geliştirilmesidir. Proje kapsamında merkezlerde Suriyeli sağlık çalışanları istihdam edilmekte, GSM’lerin sayısı ve hizmet sunum kapasitesi arttırılmaktadır.

Ayrıca dahiliye, pediatri, kadın doğum gibi branşlara ait uzman hekimler, diş hekimi, psikolog bulunan ve görüntüleme hizmetleri verilen “Güçlendirilmiş Göçmen Sağlığı Merkezi” olarak adlandırılan yeni merkezler kurulmaktadır. Bazı merkezler aynı zamanda “Göçmen Sağlığı Eğitim Merkezi” olarak hizmet vermekte olup bu merkezlerde GSM’lerde istihdam edilecek olan Suriyeli sağlık çalışanlarına eğitimler düzenlenmektedir. Ülke genelinde her geçen gün GSM’lerin sayısı artmakta olup proje kapsamında 178 GSM’nin hizmete sunulması planlanmaktadır.⁽²¹⁾

Ülkemizde uygulanan “göçmen sağlık çalışanlarının ülkemizin sağlık sistemi içinde kendi vatandaşlarına hizmet vermesi” bir sağlık hizmeti sunum modeli olarak, dil ve kültür farklılıklarından kaynaklanan iletişim zorluklarını ortadan kaldırmaktadır. Bu konuda yapılan tez çalışması bu merkezlerden hizmet alanların memnuniyetinin yüksek olduğunu ortaya koymaktadır.⁽²²⁾ Göçmen Sağlığı Merkezlerinin sayı ve hizmet sunum kapasitesi arttıkça ülkemizdeki kayıtlı ve kayıt dışı tüm göçmenlere yönelik uluslararası sözleşmelerin gereklerine uygun, insani hakların korunduğu bir birinci basamak sağlık hizmet sunumu sürdürülebilir olacaktır.

Alıntı Kodu: Keleşmehmet H. Dünyada ve Türkiye’de Göçmen Sağlığı. Jour Turk Fam Phy 2018; 09 (4): 119-126. Doi: 10.15511/jtfp.18.00419.

1. Uluslararası Göç Örgütü. Göç Terimleri Sözlüğü. (çev.ed) Çiçekli B. 2009; 22-36. http://www.goc.gov.tr/files/files/goc_terimleri_sozlugu.pdf adresinden 01.11.2018 tarihinde erişilmiştir.
2. World Health Organization. Refugee and Migrant Health, 2018. http://www.who.int/migrants/en/ adresinden 12/11/2018 tarihinde erişilmiştir.
3. T.C. İç İşleri Bakanlığı Göç İdaresi Genel Müdürlüğü. Türkiye ve Göç 2015. http://www.goc.gov.tr/files/files/goc_tasar%C4%B1m_icler.pdf. adresinden 12/11/2018 tarihinde erişilmiştir.
4. International Organization for Migration. Social Determinants of Migrant Health 2018. https://www.iom.int/social-determinants-migrant-health. adresinden 12/11/2018 tarihinde erişilmiştir.
5. Landrine H, Klonoff EA. Culture change and ethnic-minority health behavior: an operant theory of acculturation. Journal of behavioral medicine 2004;27(6):527-55.
6. UNICEF. İnsan Hakları Evrensel Beyannamesi 1948. https://www.unicef.org/turkey/udhr/_gi17.html. adresinden 12/11/2018 tarihinde erişilmiştir.
7. United Nations Human Rights Office of The High Commissioner. International Convention on Economic, Social and Cultural Rights 1966.
   https://www.ohchr.org/en/professionalinterest/pages/cescr.aspx. adresin-
   den 12/11/2018 tarihinde erişilmiştir.
8. Parliamentary Assembly. Basic Rights of Irregular Migrants 2006. http://assembly.coe.int/nw/xml/XRef/Xref-XML2HTML-en.asp? fileid=17456&lang=FR. adresinden 12/11/2018 tarihinde erişilmiştir.
9. Hacker K, Anies M, Folb BL, Zallman L. Barriers to health care for undocumented immigrants: a literature review. Risk management and healthcare policy 2015;8:175-83.
10. Cuadra CB. Right of access to health care for undocumented migrants in EU: a comparative study of national policies. Eur J Public Health 2012;22(2):267-71.
11. Hjern A, Ostergaard LS, Norredam M, de Luna CM, Goldfeld S. Health policies for migrant children in Europe and Australia. Lancet 2017;389(10066):249.
12. Stubbe Ostergaard L, Norredam M, Mock-Munoz de Luna C, Blair M, Goldfeld S, Hjern A. Restricted health care entitlements for child migrants in Europe and Australia. Eur J Public Health 2017;27(5):869-73.
13. Winters M, Rechel B, de Jong L, Pavlova M. A systematic review on the use of healthcare services by undocumented migrants in Europe. BMC health services research 2018;18(1):30.
14. Migration Policy Institute. Data and Analysis of Trump Administration Actions Related to Immigration and Refugee Policy 2018. https://www.migrationpolicy.org/programs/us-immigration-policy-program/data-and-analysis-related-trump-administration-actions. adresinden 12/11/ 2018 tarihinde erişilmiştir.
15. Migration Policy Institute. Health Care for Immigrant Families: Current Policies and Issues 2013. https://www.migrationpolicy.org/research/health-care-immigrant-families-current-policies-and-issues. adresinden 12/11/2018 tarihinde erişilmiştir.
16. UNHCR The Un Refugee Agency. Syria Emergency 2018. http://www.unhcr.org/tr/en/syria-emergency. adresinden 12/11/2018 tarihinde erişilmiştir.
17. T. C. Başbakanlık Afet ve Acil Durum Yönetimi Başkanlığı. Türkiye’deki Suriyeli Sığınmacılar 2013 Saha Araştırması Sonuçları. https://www.afad.gov.tr/tr/25296/Suriye-Raporlari adresinden 11/11/2018 tarihinde erişilmiştir.
18. Mülteciler Derneği. Türkiye’deki Suriyeli Sayısı Aralık 2018, https://multeciler.org.tr/turkiyedeki-suriyeli-sayisi/ adresinden 23/12/2018 tarihinde erişilmiştir.
19. T.C. Sağlık Bakanlığı. Türkiye’deki Suriyeli Mültecilerin Sağlık Durumu Araştırması, Türkiye’de Yaşayan Suriyeli Mültecilerde Bulaşıcı Olmayan Hastalık Risk Faktörleri Sıklığı 2016. https://sbu.saglik.gov.tr/Ekutuphane/kitaplar/suriyeli_multeci.pdf adresinden 10/11/2018 tarihinde erişilmiştir.
20. T.C. İç İşleri Bakanlığı Göç İdaresi Genel Müdürlüğü. Göç Tarihi 2015 http://www.goc.gov.tr/icerik/goc-tarihi_363_380. adresinden 13/11/2018 tarihinde erişilmiştir.
21. Sıhhat Project. Proje Faaliyetleri 2017. http://www.sihhatproject.org/proje-faaliyetleri_0-657 adresinden 13/11/2018 tarihinde erişilmiştir.
22. Keleşmehmet H. Suriyeli Göçmenlerin Göçmen Sağlığı Merkezlerinde Sunulan Sağlık Hizmetlerinden Yararlanma Durumu. Uzmanlık Tezi. Marmara Üniversitesi Tıp Fakültesi, Aile Hekimliği Anabilim Dalı, 2018. İstanbul