Giriş

31 Aralık 2019’da Çin’in Wuhan kentinde başlayan SARS-CoV2 tip COVID-19 hastalığı çok geçmeden bütün dünyaya yayılıp bir pandemi halini almıştır. Türkiye’de ilk koronavirus vakası 11 Mart 2020 tarihinde görülmüştür.^(1,2) Koronaviruse karşı alınan tedbirler kapsamında ülkemizde 16 Mart 2020 tarihi itibariyle ilk, orta öğretim ve liselerde 1 hafta, üniversitelerde ise 3 hafta eğitime ara verilmesi planlanmıştır. Ancak koronavirus salgınının Türkiye’de hızlı ilerlemesi sebebiyle 2020 bahar döneminin tamamen uzaktan eğitimle gerçekleştirilmesine karar verilmiştir.⁽³⁾

Tüm bu eğitim kurumlarında aynı anda başlatılan eşzamanlı uzaktan eğitimlerde, sunucular ve internet kullanım yoğunluğundan kaynaklanan sebeplerden dolayı istenilen başarı alınamamıştır. Bu süreçte Milli Eğitim Bakanlığı ilk, orta öğretim ve liselerde devlete bağlı bir televizyon kanalı üzerinden derslerini anlatmıştır. Üniversitelerde ise kendi Uzaktan Öğretim Uygulama ve Araştırma Merkezi (UZEM) olan üniversitelerin bu yolla, UZEM olmayan üniversitelerde Yüksek Öğretim Kurulu (YÖK)’nun koordinasyonunda diğer üniversitelerle işbirliği halinde uzaktan eğitim sürecine geçilmesi planlanmıştır.⁽⁴⁾ Bu süreçte çoğu üniversite senkron eğitimden önce asenkron bir şekilde eğitim materyallerini web sitelerine yükleyerek öğrencilerine ulaştırmıştır.

Uzaktan eğitimin tarihsel sürecini incelediğimizde bu kavramın ilk kez 1892 yılında Wisconsin Üniversitesinde kullanıldığı görülmektedir.⁽⁵⁾ Ülkemizde açık ve uzaktan eğitim ile okunulan üniversiteler mevcuttur. Uzaktan eğitim ile verilen eğitimin bilgiye uluslararası erişim, bireyin kendi hızında görsel ve işitsel açıdan zengin bir materyale ulaşabilmesi, zamandan tasarruf etme, bireysel öğrenmeyi teşvik etmesi gibi pek çok avantajları yanında teknolojiye bağımlı olması sebebiyle herkes tarafından her an ulaşılamaması, öğrencilerin sosyalleşmesinin azalması, beceri ve tutuma yönelik davranış geliştirmedeki etkisizliği, uygulamaya yönelik dersler ile ilgili sıkıntılar, kendi kendine çalışma alışkanlığı geliştirememiş öğrencilerin yetersiz eğitimi gibi pek çok da dezavantajı vardır.⁽⁴⁾

İnternet tabanlı uzaktan eğitim sürecinde en önemli unsurlardan birisi de içerik hazırlama ve geliştirmedir. Geliştirilen materyalin açık ve anlaşılır bir dille, uygun görsel materyallerle desteklenerek hazırlanması ve iyi bir yazılım altyapısı ile desteklenmesi uzaktan eğitimin başarısı için oldukça önemlidir. Kaliteli bir uzaktan eğitim sağlayabilmek için içerik geliştirme sürecinin belirli standartlar ve kurallar çerçevesinde yapılması gerekmektedir.⁽⁶⁾ Koronavirus salgını sebebiyle üniversitelerde ani ve acil olarak geçilen uzaktan eğitim sürecinde hazırlanan materyallerin yetersizliği özellikle tıp fakülteleri gibi uygulama ağırlıklı fakültelerin eğitimlerinde sorunlar yaratacağı açıktır. Bu çalışmanın amacı bir tıp fakültesinde öğrencilerin uzaktan eğitim için gerekli altyapılarının mevcut olup olmadığını, eğitim materyallerine ulaşım durumlarını ve süreçle ilgili kaygı ve beklentilerini saptamaktır.

Yöntem

Çalışma tipi

Bu çalışma tanımlayıcı/kesitsel bir araştırmadır.

Tasarım

Araştırma evreni 2019-2020 eğitim öğretim yılı bahar döneminde uzaktan eğitimle okuyan Cumhuriyet Üniversitesi Tıp Fakültesi (CÜTF) bir, iki, üç, dört ve beşinci dönem öğrencilerinden oluşmaktadır. Belirtilen eğitim öğretim yılı içerisinde CÜTF’de dönem bir, iki, üç, dört, beşte okuyan öğrencilerin toplam sayısı 1151’dir. Dönem birde 286 öğrenci, dönem ikide 272 öğrenci, dönem üçte 222 öğrenci, dönem dörtte 181 öğrenci, dönem beşte 190 öğrenci bulunmaktadır. Tüm evrene öğrencilerin kendi aralarında haberleşmek için kullandıkları kapalı bir online haberleşme programından ulaşılmış, çalışma hakkında bilgi veren bir mesaj ve çalışmanın anket linki 22.05.2020 tarihinde paylaşılmıştır.

Aydınlatılmış onam metni anketin ilk sayfasında bulunmaktadır ve anket soruları onam verildikten sonra açılmaktadır. Anket linki 24 saat açık kaldıktan sonra sistem kapatılmış ve yeni yanıt kabul edilmemiştir. Anketin doldurulması yaklaşık olarak 15 dakika sürmektedir. Anketi cevaplama sıklığı %29,1’dir. Dönem birden 67 öğrenci (%23,4), dönem ikiden 87 öğrenci (%31,9), dönem üçten 96 öğrenci (%43,2), dönem dörtten 48 öğrenci (%26,5), dönem beşten 38 öğrenci (%20,0) çalışmaya katılmak için gönüllü olmuştur.

Araştırmanın yürütüldüğü fakültede uzaktan eğitime geçiş süreci asenkron olarak başlamış olup zaman içinde sekron eğitime geçilmeye başlanmıştır. Bunun için üniversitenin web sayfasından girilen bir öğretim yönetim sistemi modülü bulunmaktadır. Bu siteden öğrenciler kimlik numaraları ve şifreleri ile asenkron ders materyallerine ulaşabilmektedir.⁽⁷⁾ Senkron eğitim ise üniversite tarafından sağlanan, kişilerin üniversite e-posta adresleri ve şifreleri ile kullanabildikleri Microfost Teams programı üzerinden yürütülmektedir.⁽⁸⁾

Veri toplama aracı

Araştırmada kullanılan veri toplama aracı araştırmacılar tarafından oluşturuldu. Hazırlanan ankette toplam 24 soru bulunmaktaydı. Bunlar öğrencilerin tanımlayıcı değişkenleri (dönem, yaş, cinsiyet), öğrencilerin uzaktan eğitim modülünü kullanma durumu, eğitime ara verildiği dönemde ders çalışma sıklıkları, ders çalışırken kullandıkları kaynaklar, ders çalışma düzenlerindeki değişim, evde ders çalışma için uygun ortam varlığı, internete erişim durumu, evinde internete erişim için kullanabileceği elektronik cihazların varlığı, ders çalışmak için hangi elektronik cihazı tercih ettiği, uzaktan eğitim modülü ile ilgili yaşadığı sorunlar 12 soruda çoktan seçmeli olarak sorulmuştur.

Uzaktan eğitim ile ilgili görüşlerini değerlendirmek için 10 madde evet, hayır, kısmen olarak likert tipi olarak sorgulanmıştır. Süreçle ilgili kaygıları ve daha kaliteli bir uzaktan eğitim alabilmek için önerdikleri değişiklikler açık uçlu olarak sorulmuştur.

Kullanılan istatistiksel yöntemler

Araştırmada kullanılan veri toplama aracı çoktan seçenekli, likert tipi ve açık uçlu sorular içermekteydi. Çoktan seçenekli ve likert tipi sorulara verilen cevapların verileri SPSS (Statistical Package for Social Sciences) for Windows Version 25 programı kullanılarak analiz edilmiştir. Sayısal verilerin normallik analizi Shapiro-Wilk testi ile bakılmıştır. Verilerin ilk önce tanımlayıcı istatistiksel analizleri yapılmıştır. Kategorik veriler için frekanslar, sayısal veriler için merkezi dağılım ölçüleri (Ortalama ± Standart Sapma) hesaplanmıştır. Kategorik verilerin karşılaştırılmasında Ki-Kare testi kullanılmıştır. Açık uçlu cevapların analizi için veriler kategorize edilmiş ve frekans değerleri verilmiştir. Sonuçlar %95’lik güven aralığında, anlamlılık p<0,05 düzeyinde değerlendirilmiştir.

Etik Onay

Çalışma ile ilgili etik kurul onayı Sivas Cumhuriyet Üniversitesi Sosyal Bilimler Etik kurulundan alınmıştır (Tarih: 02/06/2020 ve Sayı No: 60263016-050.06.04-E.459179).

Bulgular

Ankete katılan 336 öğrencinin tanımlayıcı değişkenleri Tablo 1’de gösterilmiştir. Öğrencilerin %91,4’ü (n=307) üniversitenin uzaktan eğitim modülüne girmişti. Öğrencilerin bu süreçte ders çalışma sıklıkları; %8,3 (n=28) hemen her gün, %35,4 (n=119) haftada iki-dört gün, %9,5 (n=32) haftada bir gün, %22,9 (n=77) daha nadir, %23,8 (n=80) henüz hiç ders çalışmadığını belirtti. Ders çalışırken kullandıkları kaynaklar sıklık sırasına göre; %48,2 (n=162) üniversitenin sisteminden edinilen materyaller, %36,9 (n=124) eski yılların notları, %21,1 (n=71) tıpta uzmanlık sınavına (TUS) yönelik hazırlanan kaynaklar, %4,2 (n=14) kaynak ders kitapları idi. Öğrencilerin %82,1’i (n=276) bu süreç içerisinde eski çalışma düzenine göre daha az ders çalıştığını belirtirken, %7,1’i (n=24) düzeninin değişmediğini, %10,7’si (n=36) ise daha fazla ders çalıştığını söyledi.

Bu süreçte evlerindeki imkânları değerlendirdiğimizde; %46,4’ünün (n=156) evde ders çalışmak için uygun bir ortamı vardı, %34,2’sinin (n=115) kısmen uygun bir ortamı varken, %19,3’ü (n=65) uygun bir ortamının olmadığını belirtti. İnternete erişimleri ise; %66,7’sinin (n=224) düzenli, %21,1’inin (n=71) kısmen düzenli, %12,2’sinin (n=41) düzensizdi. Öğrencilerin evlerinde bulunan elektronik iletişim cihazları ve bunları ders çalışmak için kullanma durumları Tablo 2’de gösterildi. Öğrencilerin %55,1’i (n=185) uzaktan eğitim sistemine erişimle ilgili sıkıntı yaşamadığını belirtti. Sıkıntı yaşayanların %30,4’ü (n=46) internet sitesiyle ilgili sıkıntılar yaşadığını, %28,4’ü (n=43) internete erişim konusunda sıkıntı yaşadığını, %19,8’i (n=30) kullandığı cihazla ilgili sıkıntı yaşadığını söyledi.

Öğrencilerin okudukları döneme göre ders çalışma sıklıkları arasında anlamlı farklılık vardı (p<0,001). Dönem 1 öğrencileri diğer dönemlere göre daha fazla, her gün düzenli çalışıyordu. Daha az çalışma dönem 2 öğrencilerinde diğer dönemlere göre daha sık saptandı. Dönemlere göre ders çalışma düzenlerinde meydana gelen değişim açısından da anlamlı bir farklılık mevcuttu (p=0,004). Eskiye göre daha fazla ders çalışma farklılığı dönem 5, eskiye göre daha az ders çalışma farklılığı dönem 3 öğrencilerinden kaynaklanıyordu. Dönemlere göre bu veriler Tablo 3’te gösterildi. Dönemlere göre kaynak ders kitabı okuma açısından anlamlı farklılık saptanmazken (p=0,574), sistemden elde edilen materyallerden çalışma, eski yılların notlarından çalışma ve tıpta uzmanlık sınavı hazırlık kitaplarından çalışma açısından anlamlı farklılık vardı (p<0,001; p<0,001; p<0,001).

Dönem 1 öğrencileri diğer dönemlere göre daha çok sistemden elde ettikleri materyallerden, eski yılların notlarından çalışıyordu. Dönem 5 öğrencileri de diğer dönemlere göre daha fazla TUS kaynak kitabı kullanıyordu. Evde ders çalışma için uygun ortam varlığı da ders çalıma sıklıklarını anlamlı olarak etkilemekteydi (p=0,001). Evde ders çalışmak için uygun bir ortamı olanların %10,9’u (n=17) hemen her gün, %51,3’ü (n=80) haftada bir-üç gün ders çalışıyorken, uygun bir ortamı olmayanların %7,7’si (n=5) hemen her gün, %24,6’sı (n=16) haftada bir-üç gün ders çalışıyordu. İnternete erişim durumu ile ders çalışma sıklığı arasında anlamlı farklılık vardı (p=0,004). İnternete erişimi düzenli olanların %9,8’i (n=22) hemen her gün, % 47,8’i (n=107) haftada bir-üç gün ders çalışıyorken, internet erişimi düzensiz olanların %2,4’ü (n=1) hemen her gün, %31,7’si (n=13) haftada bir-üç gün ders çalışıyordu. Çevrimiçi öğrenme sistemleri ile ilgili literatür taraması sonucu araştırmacılar tarafından oluşturulan 10 maddelik likert veri toplama aracının verileri Tablo 4’te gösterilmiştir. 

Öğrencilere bu süreçle ilgili kaygılarının neler olduğu açık uçlu olarak sorulduğunda verilen cevaplar; eğitiminin eksik kalması, sınıfta kalmak/notlarının düşecek olması, ders çalışma isteğinin azalması, sınav ile ilgili kaygılar ve uzaktan eğitim modülü ile ilgili kaygılar ana kategorilerinde toplanıyordu. Bu kategorilerin altında yer alan alt başlıklar ve frekans değerleri Şekil 1’de gösterilmiştir. Öğrencilere sorduğumuz diğer bir açık uçlu soru; “Uzaktan eğitimin daha kaliteli bir hale gelmesi için ne gibi değişiklikler önerirsiniz?” idi. Verilen cevaplara ait oluşturulan kategoriler ve frekanslar Şekil 2’de gösterilmiştir.

Tartışma

Pandemi sürecinde etkilenen en önemli gruplardan biri de öğrencilerdir. Eğitim hayatlarında meydana gelen ani değişime hem eğiticiler hem de öğrenciler hazırlıksız yakalanmıştır. Okulların geri açılma zamanı ile ilgili net bir paylaşım yapılamadığı, eğitim yılının sonuna çok az bir zaman kaldığı için ve ülkenin internet altyapısında meydana gelen bazı aksaklıklar nedeniyle üniversiteler de uzaktan eğitim sistemine geçişte zorluklar yaşamıştır. Bu araştırmada öğrencilerin uzaktan eğitim için gerekli olan teknolojik donanım, uzaktan eğitime ulaşabilme ve bu süreçte ders çalışabilme durumlarını araştırmayı amaçladık. Araştırmanın ikincil amacı öğrencilerin süreçle ilgili kaygı ve beklentilerini saptamaktır.

Öğrencilerin hemen hepsinin uzaktan eğitim sistemine giriş yaptığı (%91,4) görülmektedir. Ancak çok büyük bir kısmının (%82,1) ders çalışma sıklığı eskiye göre azalmıştır. Öğrencilerde motivasyon eksikliği dikkat çekmektedir. Demir, uzaktan eğitim ile ilgili derlemesinde öğrencilerin uzaktan eğitim sürecinde yaşayabilecekleri zorlukları; dersleri takip etmemeye bağlı yaşanan motivasyon kaybı, yüz yüze derslere katılım zorluğu, uzaktan eğitim fikrine olan önyargı ve öğrencinin bireysel olarak öğrenme güçlüğü çekmesi ya da ders çalışma planlamalarında yetersiz kalması olarak tanımlamaktadır.⁽⁹⁾

Öğrencilerin çalışma tutumları; bireysel farklılıklar, zamanı etkili kullanma, not alma, çalışma alışkanlıkları eğitimi, uygun bir çalışma ortamı ve kütüphane kullanımı gibi pek çok faktörden etkilenmektedir.⁽¹⁰⁾ Çalışmamızda ders çalışma sıklığı ile evde çalışmaya uygun bir ortam olup olmaması ve internete erişim durumu arasında anlamlı farklılıklar saptanmıştır. Uzaktan eğitime etkin bir şekilde katılabilmek için internete düzenli olarak erişebiliyor olmak oldukça önemlidir. Öğrencilerin %12,2’sinin internete erişimi düzensiz olması senkron uzaktan eğitim modeli için büyük bir kısıtlamadır.

Öğrencilerin sahip oldukları teknolojik cihazlar sorgulandığında hepsinin akıllı telefona sahip olduğu ve %80 oranında da bilgisayarları bulunduğu saptandı. 2008 yılında yapılan bir çalışmada tıp fakültesi öğrencilerinin %83’ünün bilgisayarı olduğu saptanmıştır.⁽¹¹⁾ TUİK 2016 verilerine göre hanelerin %97,5’inde akıllı cep telefonu varken, %60,1’inde bilgisayar vardı.⁽¹²⁾

Günümüzde internete girebilmek için bilgisayara bağımlılık azalmış, onun yerini akıllı telefon, cep bilgisayarı, tablet bilgisayar, akıllı televizyon gibi pek çok alternatif almıştır. Çalışmamızda da öğrencilerin ders çalışmak için cep telefonu ve bilgisayar kullanım sıklıkları birbirine yakındır. Planlanacak uzaktan eğitim ve sınav programının bu mobil cihazlarda da çalışabiliyor olması sağlanmalıdır. Bu şekilde bilgisayarı olmayan öğrencilerin mağduriyetinin önlenmesi yanında öğrencilere eğitime istedikleri zaman istedikleri yerde ve istedikleri şekilde ulaşma fırsatı da sunulabilir.⁽¹³⁾

Bu dönemde öğrencilerin ders çalışma sıklıkları da değişim göstermiştir. Birinci sınıf öğrencilerinin diğer dönemlere göre her gün düzenli çalışma sıklığının diğer dönemlerden fazla olduğu ve daha sık sistemden elde edilen materyal ve eski notlardan çalıştığı saptandı. Beşinci sınıf öğrencileri ise eskiye göre daha sık ders çalışma ve kaynak olarak TUS kitabı kullanmak konusunda diğer sınıflardan farklıydı. Bu konunun pandemi ile ilgisi konusunda literatürde karşılaştırılabilecek veri bulunamadı. Özellikle beş ve altıncı sınıf öğrencileri için uzmanlık ve TUS sınavının büyük bir stres kaynağı olduğu yapılan araştırmalarda gösterilmiştir.^(14,15) Beşinci sınıf öğrencilerinin bu farklılığı evde kaldıkları zamanı TUS çalışarak geçirmiş olmalarından kaynaklanmış olabilir.

Pandemi döneminde öğrencilerin uzaktan eğitime yönelik tutumlarını ve sorunlarını inceleyen araştırmalara bakıldığında; öğrenci ve öğretmen görüşlerini araştıran bir çalışmada; uzaktan eğitimin dezavantajları etkileşim kısıtlılığı, altyapı sorunları ve materyal/donanım eksikliği temaları altında toplanmıştır.⁽¹⁶⁾ Pandemi döneminde verilen uzaktan eğitime karşı üniversite öğrencilerinin tutumlarını inceleyen bir çalışmada öğrencilerin %50’si uzaktan eğitimin etkin olmadığını düşünüyordu.⁽¹⁷⁾

Aynı çalışmada öğrencilerin uzaktan eğitim davranış ölçeği puanları ile internet bağlantısında problem yaşama, uzaktan eğitim için uygun bir ortama sahip olma ve uzaktan eğitimin etkin olduğunu düşünme arasında anlamlı farklılıklar saptanmıştır.⁽¹⁷⁾ Polonya’da üniversite öğrencilerine yapılan bir araştırmada öğrenciler çevrimiçi öğrenmeyi rahat ve kullanışlı bulmuşlardır ancak öğrenciler arkadaşları ile iletişim kurabilecekleri, öğretmenden geri bildirim alabilecekleri kampüslere geri dönebilmeyi istemişlerdir.⁽¹⁸⁾

Brezilya’da sağlık alanında üniversite öğrencilerine yapılan bir araştırmanın sonucunda öğrencilerin çoğunun uzaktan eğitimle eğitim alma becerisine sahip olmayla ilgili sıkıntı yaşamadığı ancak çok azının bundan zevk aldığı belirlendi. Ayrıca, öğrenciler mesleki eğitimlerinin eksik kalacağından ve başarısız olacaklarından endişe duyuyorlardı.⁽¹⁹⁾

Salgının gidişatı halen gizemini korumaktadır. Okulların kapatılmasının COVID-19 salgınının yayılmasına olan etkiyi araştıran bir derlemede, bu önlemin ölümlerin sadece %2-4’ünü azaltabileceği saptanmış olup, politika yapıcıları okulların kapatılmasından daha az yıkıcı sonuçları olan diğer sosyal mesafe müdahalelerini uygulamak konusunda uyarmaktadır.⁽²⁰⁾ Ancak bu derlemenin aksine ülkelerin normalleşme adımlarını atarken dikkatli olması gerektiği, erken zamanda gerçekleşen gevşemelerin yaz ortasında Kuzey Yarımkürede ikinci bir dalgaya sebep olabileceği de bildirilmektedir.⁽²¹⁾

Bu durumda 2020-2021 eğitim yılı ve belki de daha uzun bir süre eğitimin uzaktan eğitim yöntemleri ile verilmesi söz konusu olabilir. Eğitim kurumları bu konuda hazırlıklı olmalıdır. Uzaktan eğitimin verilmesi için gerekli altyapı sağlanması oldukça önemlidir ancak uzaktan eğitimin başarısını etkileyebilecek diğer bir önemli unsur içerik hazırlayabilmektir.⁽⁴⁾ Türkiye’deki tıp fakültelerinin çoğunda öğretim görevlileri eğiticinin eğitimi gibi sertifikasyon programları ile örgün eğitim içeriği hazırlamak konusunda oldukça deneyimlidir.⁽²²⁾

Uzaktan eğitim sürecinin uzayabileceği göz önüne alındığında YÖK tarafından ya da kurumların kendi bünyelerinde öğretim üyelerine çevrimiçi eğitime yönelik içerik hazırlama konusunda kurslar düzenlemesi faydalı olacaktır. Çalışmamızın sonucunda öğrencilerin değişiklik öneri ve beklentileri arasında saptanan sisteme yüklenen materyallerde çoklu ortam öğelerinin artırılması, eğitim materyalinin daha anlaşılır hale getirilmesi ve sistemdeki materyallerin belirli bir düzeni olması verileri, öğretim üyelerinin uzaktan eğitime yönelik materyal hazırlama konusunda eksik olduklarını düşündürmektedir.

1. World Health Organization 2020; https://www.who.int/emergencies/diseases/novel-coronavirus-2019 adresinden 25.05.2020 tarihinde ulaşılmıştır.
2. Türkiye Bilimler Akademisi, COVID 19 Pandemi Değerlendirme Raporu;http://www.tuba.gov.tr/ files/images/2020/ kovidraporu/ Covid-19%20Raporu-Final+.pdf adresinden 25.05.2020 tarihinde ulaşılmıştır.
3. Yüksek Öğretim Kurulu 13.03.2020 tarihli duyurusu; https://www.yok.gov.tr/Sayfalar/Haberler/ 2020/coronavirus_ bilgilendirme_1.aspx adresinden 25.05.2020 tarihinde ulaşılmıştır.
4. Yamomoto GT, Altun D. Coronavirüs ve çevrimiçi (online) eğitimin önlenemeyen yükselişi. Üniversite Araştırmaları Dergisi 2020;3(1):25-34.
5. Gürpınar E, Zayim N. Tıp eğitimi ve e-öğrenme. Tıp Eğitimi Dünyası 2008;27:19-25.
6. Çakır Ö, Calp MH, Doğan A. Uzaktan eğitimde içerik geliştirme süreci: Gazi Üniversitesi Bilişim Enstitüsü örneği. Cumhuriyet International Journal of Education 2015;4(1):1-20.
7. Sivas Cumhuriyet Üniversitesi Duyurular; https://kampus.cumhuriyet.edu.tr/Account/Login?ReturnUrl= https%3A%2F%2Fkampus.cumhuriyet.edu.tr%2F adresinden 26.05.2020 tarihinde ulaşılmıştır.
8. Sivas Cumhuriyet Üniversitesi Duyurular; http://www.cumhuriyet.edu.tr/duyuru/22559-uzaktan-canli-ders-videolari-hakkinda-duyuru adresinden 26.05.2020 tarihinde ulaşılmıştır.
9. Demir E. Uzaktan eğitime genel bir bakış. Dumlupınar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 2014;39:203-11.
10. Memiş A. Öğrencilerin çalışma oryantasyonlarını etkileyen demografik faktörler. Türk Eğitim Bilimleri Dergisi 2007; 5(2):291-321.
11. İşleyen F, Bozkurt S, Zayim N. Tıp fakültesi birinci sınıf öğrencilerinin eğitimde internet kullanımı ve e-öğrenim hakkında düşünceleri. Akademik Bilişim 2008; 30: 443-6.
12. Türkiye İstatistik Kurumu, Hane halkı Bilişim Teknolojileri Kullanım Araştırması, 2016; http://tuik.gov.tr/ PreHaberBultenleri.do?id=21779 adresinden 26.05.2020 tarihinde ulaşılmıştır.
13. Bozkurt A. Mobil öğrenme: her zaman, her yerde kesintisiz öğrenme deneyimi. Açıköğretim Uygulamaları ve Araştırmaları Dergisi 2015;1(2):65-81.
14. Cihan FG, Kutlu R, Karademirci MM. Occupational future concerns and stress management conditions of intern doctors. Journal of Academic Research in Medicine 2017;7:122-7.
15. Öztek Z, Burgut R, Gökçe G, Kanter B, Ünal İE, ve ark. Tıpta uzmanlık sınavına hazırlanan tıp öğrencileri ve doktorlarda depresyon ve ilaç kullanımı. Maltepe Tıp Dergisi 2018;10(2):54-7.
16. Hebebci MT, Bertiz Y, Alan S. Investigation of views of students and teachers on distance education practices during the Coronavirus (COVID-19) Pandemic. International Journal of Technology in Education and Science 2020;4(4):267-82.
17. Uzun GÖ, Eş Çakıcı A, Evram G. Examination of attitudes of university students in distance education according to some variables. Near East University Online Journal of Education 2020;3(2):104-15.
18. Rizun M, Strzelecki A. Students’ acceptance of the COVID-19 impact on shifting higher education to distance learning in Poland. International Journal of Environmental Research and Public Health 17;18:6468.
19. Peloso RM, Ferruzzi F, Mori AA, Camacho DP, Franzin LCS, Teston APM, et al. Notes from the field: concerns of health-related higher education students in Brazil pertaining to distance learning during the Coronavirus pandemic. Evaluation & the Health Professions 2020;43(3):201-3.
20. Viner RM, Russell SJ, Croker H, Packer J, Ward J, Stansfield C, et al. School closure and management practices during coronavirus outbreaks including COVID-19: A rapid systematic review. Lancet Child Adolesc Health 2020;4(5):397-404. 
21. Xu S, Li Y. Beware of the second wave of COVID-19. Lancet 2020;395:1321-2.
22. Geyik MF, Kara İH, Uzunlar AK, Baltacı D, Gönen İ, Bahçebaşı T, et al. Tıp fakültesi öğretim üyelerine uygulanan eğiticilerin eğitimi etkinliğinin araştırılması. Konuralp Tıp Dergisi 2013;5(3):24-8.