Giriş

Ülkemizde evde sağlık ve bakım hizmetleri 2000’li yıllardan itibaren hızlı bir gelişme içindedir. Bu konuda ülkemizde ve dünyada değişen nüfus demografisiyle birlikte artan yaşlı nüfusun ve bu nüfusun sağlık ve sosyal alandaki ihtiyaçlarının önemli bir yeri vardır.¹ Evde sağlık ve bakım hizmetleri; gerek tanı ve tedavi sonrası bakım sürecinde, gerek kronik bir hastalığın izleminde, gerekse herhangi bir sağlık problemi olmaksızın koruyucu sağlık ve tetkik hizmetlerinin verilmesi süreçlerinde, ihtiyaç sahiplerine kendi ortamlarında sağlık ve bakımı hizmetlerinin verilmesi olarak tanımlanmaktadır.² Birçok meslek grubu evde sağlık ve bakım hizmetlerinde yer almaktadır.

Yaşlılık döneminde kronik hastalıklarla birlikte işlev kayıplarının yaşanması sağlığı her yönüyle olumsuz etkilemektedir. Yaşlı nüfusta en sık görülen kronik hastalıklar; kardiyovasküler hastalıklar, hipertansiyon, inme, diabetes mellitus, kanser, kronik obstrüktif akciğer hastalığı, kasiskelet sistemi hastalıkları, demans ve depresyon gibi bilişsel ve ruhsal sağlık sorunlarıdır.3 Bununla birlikte fiziksel, psikolojik ve sosyal işlev kayıpları hızlanmakta ve günlük yaşamda bağımlılık düzeyi artmaktadır.^4-6

Sağlık kuruluşlarında, yaşlı bireyin hastalıklarının tedavisi ve yönetimi gerçekleştirildikten sonra evde sağlık ve bakım hizmetlerinin devam etmesi, sağlığın korunması ve geliştirilmesi için büyük önem taşır. Bu nedenle günlük işlevlerini yerine getirmek için yardıma ihtiyacı olan yaşlı bireyin desteklenmesini amaçlayan bakım hizmetleri, temel olarak bu bireylerin yaşam kalitelerini korumayı ve yükseltmeyi hedeflemektedir. Bu nedenle evde sağlık ve bakım hizmeti alan kişilerin yaşadıkları sorunları sadece tıbbi açıdan değil sosyal açıdan da incelemek gerekir. Bu doğrultuda, çalışmamızda, evde sağlık ve bakım hizmeti alan kişilerin yaşadıkları sosyal sorunları ve sosyal izolasyonu incelemeyi amaçladık.

Gereç ve Yöntem

Çalışma, kesitsel ve tanımlayıcı bir araştırma olarak tasarlandı. Gerekli kamu idari izinler ve etik kurul izni alındı. Aydın İli’nde Evde Sağlık Hizmeti (ESH) alan ve kayıtlı olan tüm kişilere ulaşılması hedeflendi. Toplam 451 kişi çalışmaya katılmayı kabul etti. Uygulanan anket formu ile demografik bilgiler, iletişim durumu, yaşadığı ortam, gününü nasıl geçirdiği, sosyal izolasyon hissi, özlediği ve halihazırda yapmayı istediği sosyal aktiviteler ve sosyal sorun olarak gördüğü durumlar soruldu. Elde edilen veriler istatistiksel olarak değerlendirildi. Tanımlayıcı analizler, yüzdeler, ortalama ve standart sapma olarak verildi.

Bulgular

Çalışma grubumuz 303’ü (%67,2) kadın, 148’i (%32,8) erkek olmak üzere toplam 451 kişiden oluşmaktaydı. Yaş ortalaması 70,5±20,4 yıldı. Diğer demografik özellikler Tablo 1’de verilmiştir.

Çalışmaya katılanların, mevcut durumları nedeniyle sosyal hayattan kopma (sosyal izolasyon) duyguları sorulduğunda yaklaşık üçte ikisi az veya çok sosyal hayattan koptuklarını hissettiklerini belirtmişlerdir (Tablo 2). Çalışmaya katılanların çoğunluğu (s=357; %79,1) etrafıyla iletişim kurabiliyordu. Evde yaşadıkları ortam sorulduğunda 399 (%88,5) kişi, kendilerine ait veya paylaştıkları bir odalarının olduğunu, 52 (%11,5) kişi ise kendilerine ait bir odalarının olmadığını,  ortak kullanılan alanda kaldıklarını belirtmişlerdir. Hastalar günlerini daha çok televizyon izleme, sohbet etme, uzanma, ibadet etme gibi faaliyetlerle geçirdiklerini belirtmişlerdir.

Mevcut durumları nedeniyle yaşadıkları sosyal sorunlar sorulduğunda; dışarı çıkamama, kendini kısıtlanmış hissetme, içine kapanma en sık bildirilen sorunlardı. Sosyal sorun olarak bildirilen durumların ayrıntıları Tablo 3’te görülmektedir. Sosyal hayatta özlem duydukları etkinliklerin neler olduğu sorulduğunda ise açık hava etkinliklerini, arkadaşları ve akrabalarıyla yapılan etkinlikleri daha çok özlediklerini dile getirmişlerdir. Mevcut durumlarında yapmak istedikleri sosyal etkinliklerle ilgili soruya verilen yanıtta ise evde ziyaret edilmek, açık hava etkinlikleri, diğer hastalarla bir araya gelme isteğe öne çıkmaktadır.

Tartışma

Evde sağlık ve bakım hizmeti alan kişilerin yaşadıkları sosyal sorunları ortaya koymaya çalıştığımız bu çalışmamızın öne çıkan bulgusu sosyal izolasyon duygusunun oldukça yüksek oranda mevcut olduğu idi. Sosyal bir canlı olan insanın bu hakkından herhangi bir nedenle mahrum olması ruhsal ve fiziksel sağlığı da olumsuz etkilemektedir. Hareketsiz ve izole yaşam pek çok kronik hastalığın gelişmesi ve seyrinin kötüleşmesi ile ilişkilendirilmektedir. Ayrıca günlük yaşamlarında bir başka kişinin bakımına bağımlı olan bireylerde, algılanan sosyal destek daha düşük olmaktadır.⁷

Çalışmamızda ESH alanların yarıdan fazlası az veya çok sosyal hayattan kopma (izolasyon) hissi duyduklarını belirtmişlerdir. Eve tam veya yarı bağımlı kişilerde sosyal sorunlar başka çalışmalar tarafından da araştırılmıştır.^8,9 Sosyal izolasyon duygusunun oldukça yüksek oranda görülmesinin yanı sıra üzüntü, içine kapanıklık, endişe, öfke, çaresizlik, sürekli ağlama, özgüven kaybı, ümitsizlik, aile ve iş yaşantısına ilişkin rol kaybı, kendine yetememe/bağımlı olma endişesi, depresyon ve ölüm korkusu gibi olumsuz duygular sıklıkla bildirilmektedir.⁹ Ankara’da yapılan başka bir çalışmada ise hastalarda belirlenen psikososyal sorunlar arasında sosyal izolasyonun yer aldığı ve oldukça yüksek oranda (%78,9) olduğu görülmektedir.⁸

ESH alan kişiler, mevcut yaşamlarına ait sosyal sorun olarak; hareket edemediklerini (yürüyememe), dışarıya çıkamadıklarını, hayatlarının sıkıntılı olduğunu ve kendilerini kısıtlanmış hissettiklerini belirtmektedirler.^10-12 Literatür araştırmamız sırasında evde bakım alanlarda sosyal izolasyonun nedenlerine yönelik ayrıntılı bir çalışmaya rastlamadık. Gelecekte bu konunun daha ayrıntılı araştırılması gerektiği düşüncesindeyiz.

Evde bakım ihtiyacı olanların gün içinde yaptıkları sosyal aktiviteler önemli oranda benzerlik göstermektedir. En sık televizyon (TV) izleme, radyo dinleme, ev halkıyla sohbet etme, uzanma gibi aktiviteler yapılmaktadır.¹³ Ancak mevcut sağlık durumu nedeniyle yapılamayan etkinliklere de özlem duyulmaktadır. Ankara’da yapılan başka bir araştırmada hastaların genel olarak mevcut durumlarına şükretmekle birlikte, bir kısmının da gençlikte/sağlıklıyken yaptıkları aktivitelere özlem duydukları belirtilmiştir.

Aynı çalışmada, hastalara sosyal ve psikoljik destek sağlanması, hasta yükünün paylaşımının sosyal olarak (aile, akrabalar, v.b.) sağlanması vurgulanmıştır.¹² Evde bakım hizmeti sürecinde gereksinim duyulan toplum kaynaklarının harekete geçirilmesi ile birlikte bireyin iyilik halini ve sosyal işlevini arttırmak için verilen sosyal destek çok önemlidir.¹⁴ Sosyal hayatın devamı için özlem duyulan etkinliklerin mümkün olduğunca devam etmesini sağlamak evde bakım hizmetlerinin bir parçası olarak planlanmalıdır.

1. Karahan A. Yaşlılıkta evde bakım. Turk J Geriatrics 2002;5:155-9. http://geriatri.dergisi.org/ pdf/pdf_TJG_139.pdf adresinden 26.07.2017 tarihinde erişilmiştir.
2. Sağlık Bakanlığınca Sunulan Evde Sağlık Hizmetlerinin Uygulama Usul ve Esasları Hakkında Yönerge. http://www.saglik.gov.tr/TR/dosya/1-71581/h/yonerge.docx adresinden 26.07.2017 tarihinde erişilmiştir.
3. Uncu Y, Özçakır A. Yaşlı hastaya birinci basamakta yaklaşım. Turk J Geriatrics.2003; 6(1):31-7. http://geriatri.dergisi.org/pdf/pdf_TJG_123.pdf adresinden 26.07.2017 tarihinde erişilmiştir.
4. Richardson DR., Hicks MJ., Walker RB. Falls in rular elders: an empirical study of risk factors. J Am Board Fam Pract 2002;15(3):178-82. http://www.jabfm.org/content/15/3/178.long adresinden 26.07.2017 tarihinde erişilmiştir.
5. Greubel DL, Stokesberry C, Jelley MJ. Preventing costly falls in long-term care. Nurs Pract. 2002;27(3):83-6.
6. Fielo SB, Warren SB. Home adaptation: helping older people age in place. Geratr Nurs 2001;22(5):239-47. http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0197457201033766 adresinden 26.07.2017 tarihinde erişilmiştir.
7. Arslantaş H, Ergin F. 50-65 yaş arasındaki bireylerde yalnızlık, dep-resyon, sosyal destek ve etki eden faktörler. Turk J Geriatri 2011;14 (2):135-44, 50–65.
8. Akdemir N, Bostanoğlu H, Yurtsever S. ve ark. Yatağa bağımlı hastaların evde yaşadıkları sağlık sorunlarına yönelik evde bakım hizmet gerek-sinimleri. Dicle Tıp Dergisi 2011;38:57-65.
9. Taşdelen P. Evde Bakım Gerektiren Hastaların Bakım Gereksinimleri İle Bakım Verenlerin Yükünün Değerlendirilmesi. Hemşirelikte Eğitim Ve Araştırma Dergisi 2012;9(3):22-9.
10. Limnili G, Özçakar N. Evde sağlık hizmetlerine başvuru özellikleri ve beklentiler. Türk Aile Hekimliği Dergisi 2013;17(1):13-7.
11. Taşdelen P. Evde Bakım Gerektiren Hastaların Bakım Gereksinimleri İle Bakım Verenlerin Yükünün Değerlendirilmesi. Hemşirelikte Eğitim Ve Araştırma Dergisi 2012;9 (3):22-9.
12. Çavuş FÖ. Yaşlılara Yönelik Evde Bakım Hizmetlerinin Değerlendirilmesi. Yüksek Lisans Tezi, Ankara. Hacettepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Sosyal Hizmet Anabilim Dalı, 2013.
13. Enginyurt O, Öngel K. Evde bakım hizmeti kapsamındaki hastaların  sosyodemografik özellikleri ve tıbbi durumları. Smyrna Tıp Dergisi 2012; 2(1):45-8.
14. Yazıcıoğlu S. Ege Yaşlı Hizmet Merkezinde Verilecek Sosyal Hizmetin Kuramsal ve Yasal Dayanağı. Akademik Geriatri 2007;137-40.