Giriş

Dünya Sağlık Örgütü’nün genel bir tanım olarak kullandığı “el hijyeni”, ellerin sıvı sabun/antiseptik bir ajanla yıkanması ya da alkol bazlı bir el antiseptiği ile ovularak geçici floranın uzaklaştırılmasıdır.⁽¹⁾ Enfeksiyon oluşumunun en kolay, etkili ve önlenebilir yolu sağlık çalışanları, hasta ve hasta yakınlarının el hijyeni kurallarına dikkat etmesidir. El hijyeni, hastane enfeksiyonlarını kontrol etmede hayati önemi olan kolay ve ucuz bir uygulamadır.⁽²⁾ Yapılan çalışmalarda gastroenterit ve pnömonilerden gerçekleşen ölümlerin üçte birinin sadece el hijyeninin sağlanması ile engellene bileceği bildirilmektedir.⁽³⁾

Dünya Sağlık Örgütü sağlık çalışanlarının el hijyeni uyum kurallarına uyumunu ölçmek için en doğru yolun doğrudan gözlem olduğunu ve bu gözlemden elde edilen uyum sonuçları dikkate alınarak eğitim programlarının belirlenmesi gerekliliğini belirtmektedir.⁽⁴⁾ Sağlık personellerinin el hijyeni uyumunun değerlendirildiği çalışmalarda meslek gruplarına göre farklı oranlar belirlenmiş olmakla beraber, 96 çalışmanın incelendiği sistematik bir derlemede sağlık personelinin el hijyeni uyum oranının %40 oranında olduğu bildirilmektedir.⁽⁵⁾ Sağlık personelinin el hijyenine uyumunu etkileyen faktörler arasında cinsiyet, meslek grubu, çalışılan yer, çalışma süresi ve günleri sayılabilir.⁽⁶⁾ Bu çalışmada İstanbul ili Tuzla ilçesi birinci basamakta görev yapan sağlık çalışanlarının el hijyenine inanç ve uyumlarının değerlendirilmesi amaçlanmıştır.

Yöntem

Tanımlayıcı desendeki bu çalışma Kasım 2020-Mart 2021 tarihleri arasında İstanbul ili Tuzla ilçesinde yürütüldü. Çalışmanın evrenini Tuzla ilçesinde görev yapan birinci basamak sağlık çalışanları oluşturdu. Bu kapsamda Tuzla ilçesinde çalışan aile hekimleri ve aile sağlığı çalışanları, Toplum Sağlığı Merkezi çalışanları, Verem Savaş Dispanseri ve Ana Çocuk Sağlığı ve Aile Planlaması çalışanları ile Tuzla Sağlıklı Yaşam Merkezi çalışanlarına ulaşıldı.

Çalışma için örneklem hesaplanmadı. Çalışma sonunda evrenin %84’üne (n=210) ulaşıldı. Çalışma verileri araştırmacılar tarafından oluşturulan bir anket ile toplandı. Bu anketin ilk kısmında katılımcıların yaş, hizmet yılı, çalıştığı birim vb. gibi demografik verileri sorgulandı. Anket formunun ikinci kısmında ise katılımcıların el hijyeni uygulama durumları; El Hijyeni Uygulama Envanteri kullanılarak, el hijyeni ile ilgili inançları da El Hijyeni İnanç Ölçeği ile değerlendirildi. Bu iki ölçek Van de Mortel tarafından 2009 yılında geliştirilmiş; 2016 yılında Karadağ ve arkadaşları tarafından Türkçe güvenirlik ve geçerlilik çalışmaları yapılmıştır.^(7,8) El hijyeni uygulama envanteri 14 ve el hijyeni inanç ölçeği 22 maddeden oluşmaktadır. Her iki ölçekte de yüksek puan el hijyeni uygulamalarının uygulandığını ve el hijyeni hakkındaki olumlu inancı göstermektedir. Pandemi önlemleri kapsamında katılımcılara çevirim içi olarak ulaşılmıştır. Bu amaçla araştırmacı tarafından oluşturulan bir anket formu kullanılmıştır.

Çalışma için Sağlık Bilimleri Üniversitesi Kartal Dr. Lütfi Kırdar Şehir Hastanesi yerel etik kurulundan (Etik Kurul Karar No:514/190/20) ve İstanbul İl Sağlık Müdürlüğü’nden gerekli izinler (07/01/2021-25245056) alınmıştır. Veriler SPSS 21.0 paket programında frekans, yüzde, sıklık, ortalama, ortanca, minimum, maksimum değer, standart sapma gibi tanımlayıcı istatistiklerle değerlendirildi. Tüm değişkenlerin normal dağılım varsayımı ShapiroWilk testi ile değerlendirildi. Normal dağılım göstermeyen değişkenler için Mann-Whitney U, Kruskal-Wallis testi kullanıldı. Gruplar arası farklılıklar için post hoc analizler yapıldı. Ayrıca kategorik değişkenlerin değerlendirmesinde ki-kare testi kullanıldı. Tüm analizlerde p<0.05 değerleri anlamlı kabul edildi.

Bulgular

Çalışmaya toplam 210 kişi katıldı. Katılımcıların %77,6’sı (n=163) kadın, %22,4’ü (n=47) erkekti. Çalışmaya katılanların yaş ortalaması 37,6±8,8 yıldı. Katılımcıların büyük çoğunluğu Aile Sağlığı Merkezi’nden çalışmaya katıldı (%61,4;n=129). Katılımcıların büyük kısmı evliydi (%76,2; n=160) ve ortalama hizmet süreleri 13,4±9,3 yıldı. Çalışmaya katılanların genel özellikleri Tablo 1’de verilmiştir. Katılımcıların el hijyeni inanç ölçeği (EHİÖ) puan ortalaması 82,7±8,7’dir. Kadınların ortalama ölçek puanı 82,6±7,2 iken, erkeklerin ölçek puanı 83,0±12,5’tir (p=0,257).

Yaş gruplarına göre bakıldığında 35 yaş altı katılımcılarda ortalama ölçek puanı 82,4±9,7 iken; 36 yaş ve üzerinde ortalama puan 82,9±7,7’dir (p=0.809). Meslek grupları ele alındığında ortalama ölçek puanı açısından hekimler ve destek personeli arasında anlamlı bir farklılık bulundu (p=0,014). Katılımcıların hizmet yılları açısından ortalama ölçek puanına bakıldığında anlamlı farklılık saptanmadı (p=0,468). Katılımcıların katıldıkları birime göre aldıkları ortalama ölçek puanı incelendiğinde en yüksek puanın Ana Çocuk Sağlığı ve Aile Planlaması Merkezi, Verem Savaş Dispanseri vb. gibi İlçe Sağlık Müdürlüğü’ne bağlı birimler tarafından alındığı görüldü (84,1±5,9). Aile sağlığı merkezlerinden katılanların ortalama puanı 83,2±7,5’dir (p=0,615). Katılımcıların genel özellikleri ile ölçek puanları arasındaki ilişki Tablo 2’de verilmiştir.

Katılımcıların toplam el hijyeni uygulama envanteri (EHUE) puanı ortalaması 67,2±3,9’dur. Kadınların ortalama envanter puanı 67,3±3,8 iken, erkeklerin envanter puanı 66,8±4,5’tir (p=0.750). Meslek grupları ele alındığında ortalama uygulama puanı açısından gruplar arasında anlamlı bir farklılık bulundu (p=0.000). Post hoc analizlerde farklılığın hekimler ve temizlik personeli ve hekimlerle destek personeli arasında olduğu görüldü. Katılımcıların genel özellikleri ile uygulama puanları arasındaki ilişki Tablo 3’te verilmiştir.

Tartışma

Çalışma sonucunda tüm katılımcıların ortalama EHİÖ puanı 82,7±8,7; hekimlerin ortalama ölçek puanı 84,6±6,9; yardımcı sağlık çalışanlarının ölçek puanları ortalaması 81,9±8,9; temizlik personelinin ortalama puanı 81,3±12,7 ve destek personelinin ortalama puanı 78,0±9,6 olarak bulunmuştur. Bu puan ortalamaları sağlık personellerinin el hijyenine inancının yüksek olduğunu göstermektedir. Ulusal çalışmalarda bizim çalışmamıza benzer şekilde, sağlık çalışanlarının el hijyeni inancının yüksek olduğu ve uygulamanın yapıldığı sonucuna varılmıştır.(9-10) Hemşire ve öğrencilerin el hijyenine inancının kıyaslandığı bir çalışmada grupların EHİÖ’den aldıkları puan ortalamaları arasında farklılık saptanmamıştır (85,3±9,1 vs 86,3±8,5); hem hemşirelerin hem de öğrencilerin olumlu el hijyeni inancına sahip oldukları görülmüştür.⁽¹¹⁾

İtalya’da yapılan bir çalışmada hem-şirelik ve tıp fakültesi öğrencileri kıyaslanmış, el hijyeni inancında iki grup arasında farklılık yokken, el hijyeni uygulamalarında hemşirelik fakültesi öğrencilerinin tıp fakültesi öğrencilerinden anlamlı olarak daha yüksek bir puan aldıkları görülmüştür.⁽¹²⁾ Birleşik Arap Emirlikleri’nde yapılan bir çalışmada ise hemşirelerin EHİÖ puanı hekimlerin puanlarından yüksek bulunmuştur.⁽¹³⁾

Çalışmamızda meslek grupları incelendiğinde hekimlerin EHİÖ puanı 84,6±6,9’dur. Yardımcı sağlık personelinin ortalama puanı 81,3±12,7 ve temizlik personelin ortalama puanı 81,3±12,7 olarak bulunmuştur. Destek personelinin EHİÖ puanı ise 78±9,6 olup diğer bütün gruplardan düşüktür. Hekimler ile destek personeli arasında el hijyenine inanç açısından anlamlı farklılık bulunmuştur. Bu farklılığın destek personelinin hasta ile direkt temasının olmamasından ve el hijyeni ile ilgili eğitim eksikliğinden kaynaklandığını düşünüyoruz. El hijyeni inanç ölçeğinden alınan puanlarda cinsiyet, yaş grupları, medeni durum, çalışılan sağlık kuruluşu ve eğitim düzeyi açısından herhangi bir farklılık saptanmamıştır.

Yapılan bazı çalışmalarda kadın katılımcıların EHİÖ puanının erkeklere nispetle daha yüksek olduğu bildirilmektedir.⁽⁹⁾ EHİÖ’den alınan puan anlamında değişik gruplar arasında daha önce gösterilen farklılıkların bizim çalışmamızda ortaya çıkmamasının nedeni, çalışmanın yürütüldüğü dönemdeki COVID-19 pandemisinin el hijyenine inancı tüm gruplarda olumlu yönde etkilemiş olması olabilir. Yapılan çalışmalarda COVID-19 salgını süresince Türk toplumunun %79,8’inin el yıkama bilgilerinin, %89,4’ünün el yıkama sıklığının artmış olduğu bildirilmektedir.⁽¹⁴⁾

Çalışmaya katılanların toplam EHUE puanı ortalaması 67,2±3,9’dur. Kadınların ortalama envanter puanı 67,3±3,8 iken, erkeklerin envanter puanı 66.8±4.5’tir. Meslek grupları ele alındığında ortalama uygulama puanı açısından hekimler ile temizlik personeli ve hekimler ile destek personeli arasında anlamlı farklılık olduğu görülmüştür. Literatür izlendiğinde hemşirelerin diğer çalışanlara göre el hijyeni uyumunun daha yüksek olduğu görülmektedir.⁽¹⁵⁾ Yapılan bir çalışmada el hijyeni uyumunun hemşirelerde %69, doktorlarda %45 ve yardımcı sağlık personelinde %36 olduğu bildirilmektedir.⁽¹⁶⁾ Çalışma sonucunda el hijyeni uygulama puanın birinci basamak sağlık kuruluşlarında farklılaştığı görülmüştür.

Çalışmamızda birinci basamakta farklı kurumlarda çalışılan sağlık personellerinin el hijyeni uygulama puanında farklılık saptanmamıştır. Yapılan çalışmalar özellikle hastanelerde bölüm yoğunluğu, mimari yapı, lavabo ve el antiseptiklerinin uzak olması, iş yükünün fazla olması gibi çalışma koşullarına bağlı olarak sağlık çalışanlarının el hijyeni uyum düzeyinin azaldığını göstermiştir.^(9,16) Çalışmanın İstanbul’da sadece bir ilçede yapılması nedeniyle sonuçların genellenememesi önemli bir kısıtlılıktır. Yine çalışmanın pandemi döneminde yapılması nedeniyle el hijyenine olan inanç ve uygulama pratikleri olağan durumdan daha fazla olabilir.

Çalıma sonucunda tüm katılımcıların EHİÖ puanları yüksek olmasına karşın, EHUE puanlarının düşük olduğu; EHİÖ puan ortalaması açısından birinci sırada olan hekimlerin, EHUE puanında yerlerini yardımcı sağlık personeline bıraktığı görülmektedir. Bu durum hekimlerin el hijyeninin önemini biliyor olmalarının uygulamaya dönüşmediğini düşündürmektedir. El hijyeni uyumu için eğitimler düzenlenerek davranış biçimine dönüşmesi sağlanabilir. Hastaya dokunduktan sonra el hijyeni uygulanması gerekliliğini hatırlatıcı broşür, yazı ve afişlerle yapılan uyarılar el hijyenine uyumu arttırmada yararlı olabilir. Ayrıca hekimlerin el hijyeni uyumlarını etkileyen faktörlerin belirlenmesi için ilave çalışmalara gereksinim vardır.

1. Artan Y, Sözeri İ,  Durmaz AA. Yoğun bakımda çalışan yardımcı hizmet personelinin el hijyeni uyumunun değerlendirilmesi. Yoğun Bakım Hemşireliği Dergisi 2018;22 (1):10-18.
2. Ahmed J, Malik F, Memon ZA, Arif TB, Ali A, Nasim S, et al. Compliance and knowledge of health care workers regarding hand hygiene and use of disinfectants: a study based in Karachi. Cureus 2020;12(2):e7036.
3. UNICEF. The state of the world’s children 2008. https://www.unicef.org/reports/state-worlds-children-2008 adresinden 20.06.2022 tarihinde erişilmiştir.
4. Dünya Sağlık Örgütü. Guidelines on Hand Hygiene in Health Care. apps.who.int/medicinedocs/documents/ s16320e/s16320e.pdf  adresinden 20.06.2022 tarihinde erişilmiştir.
5. Erasmus V, Daha TJ, Brug H, et al. Systematic review of studies on compliance with hand hygiene guidelines in hospital care. Infect Control 2010; 31(3): 283-94
6. Smiddy MP, Connell RO, Creedon SA. Systematic qualitative literature review of health care workers’ compliance with hand hygiene guidelines. Am J Inf Contr 2015;43(3):269-74.
7. van de Mortel TF. Development of a questionnaire to assess health care students’ hand hygiene knowledge, beliefs and practices. Australian Journal of Advanced Nursing 2009; 26(3): 9-16.
8. Karadağ M, Yıldırım N,  İşeri ÖP. El hijyeni inanç ölçeği ve el hijyeni uygulamaları envanterinin geçerlilik ve güvenirliliği. Çukurova Medical Journal 2016; 41(2): 271-84.
9. Karahan E, Doğan E, Çelik S. Sağlık çalışanlarında el hijyeni inancı ve uygulamalarının değerlendirilmesi. Sağlık Akademisi Kastamonu 2020;5(2): 91-103.
10. Gürlek Kısacık Ö, Sönmez M, Ciğerci Y. Hemşirelik öğrencilerinin el hijyenine ilişkin inanç ve uygulamalarının değerlendirilmesi: Tanımlayıcı bir çalışma. J High Edu&Sci 2020; 10(3):549-58.
11. Karadag M, Pekin Iseri O, Yildirim N, Etikan I. Knowledge, beliefs and practices of nurses and nursing students for hand hygiene. Jundishapur J Health Science 2016;8(4): e36469.
12. van de Mortel TF, Kermode S, Progano T, Sansoni J. A comparison of the hand hygiene knowledge, beliefs and practices of Italian nursing and medical students. Journal of Advanced Nursing 2012; 68(3): 569-79.
13. Ng WK, Shaban RZ, van de Mortel TF. Healthcare professionals’ hand hygiene knowledge and beliefs in the United Arab Emirates. Journal of infection prevention 2017;18(3): 134-42.
14. Uğurlu KY, Durgun H, Nemutlu E, Kurd O. COVID-19 salgını sırasında Türk toplumunun sosyal el yıkama bilgi ve tutumunun değerlendirilmesi. Journal of Contemporary Medicine 2020;10(4): 617-24.
15. Tümtürk A, Erçen DÖ. Güler SB. Assessment of adherence to hand hygiene practices in a specialty hospital. Flora 2016;21(3): 111-5.
16. Koşucu SN, Baltacı GS, Yıldız T. Sağlık personelinin el hijyeni uyum oranı. Marmara Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü Dergisi 2015;5(2):105-8.