Giriş

Kronik hastalıkların oluşmasında en kolay ortadan kaldırılabilecek risk faktörlerinin başında sigara bağımlılığı gelir.⁽¹⁾ Dünya Sağlık Örgütü’nün belirlemelerine göre sigara içme oranı 2005 yılında erkeklerde %47,5, kadınlarda %10,3’tür.⁽²⁾ Dünyada her yıl tütün ve tütün ürünlerine bağlı 7 milyon ölüm olurken, Dünya Sağlık Örgütü (DSÖ), tütün kontrolü alanında kararlılıkla uygulanacak önlemler alınmadığı takdirde 2030’a dek bu sayının 8 milyonu bulacağını belirtmektedir. Salgının dünyada günümüzdeki özelliklerini sürdürdüğü takdirde 21. yüzyıl boyunca 1 milyar insanın ölümüne neden olacağı tahmin edilmektedir.

İş ortamında sağlık problemlerine neden olan risk faktörleri, işletmenin ekonomik potansiyeli üzerinde önemli bir etkiye sahiptir. Avustralya’da yapılan çalışmada 2009’dan itibaren işyerinde sağlıksız bireyler için yapılan, tedavi masrafları, işgücü kaybı, verim düşmesi gibi durumlar açısından hesaplandığında; harcamaların 60 milyon doları bulduğu görülmüştür.⁽³⁾

Yakın zamanlarda aynı ülkede yapılan bir çalışmada; çalışan grubunda sigara bağımlılığı kadınlarda % 12 ve erkeklerde % 30 iken eğitim düzeyi düşük mavi yakalı çalışanlar arasında bu oranın kadınlarda %57, erkeklerde %66’ya kadar yükseldiği bulunmuştur.⁽⁴⁾ OECD ülkelerinde bir çalışan haftada yaklaşık 35 saatini işyerinde geçirmektedir.⁽⁵⁾ Bu süre ülkemizde haftada 50 saati geçebilmektedir. Bu durum işyerlerinin sağlık için önemli bir risk faktörü olan sigara bağımlılığı ile mücadelede önemli bir rol oynayabileceğini düşündürmektedir.⁽⁶⁾

Çalışmamızda ülkemizde halen aktif çalışma yaşında olan bireylerin sigara içme oranlarını, bunların gelir, cinsiyet, eğitim, yaş gibi faktörlerin yanında, sigara içme yasağı olan iş yeri ortamı ile ilgili olup olmadığını, sigara bırakma konusunda en çok hangi faktörlerden etkilendiklerini ortaya koymayı amaçladık.

Yöntem ve gereçler

Çalışmaya kamuya ait bir kurumun İstanbul Bölge Müdürlüğü merkez ofis ve sahada (dış ortam) çalışan, çalışmaya katılmaya onay veren 292 kişi alındı. Kesitsel bir çalışma olarak planlandı. Etik kurul onayı alındıktan sonra 29 soruluk bir anket yüz yüze konuşma yöntemi ile uygulandı. İlk 12 soru yaş, cinsiyet, eğitim, gelir düzeyi, sigara içme alışkanlığının olup olmadığı, sigara alışkanlığı varsa süresi, sayısı ve çalışma ortamlarının büro mu yoksa saha mı olduğunu anlamaya yönelik sorulardı. İçenlerin nikotin bağımlılığı; Fagerstrom Bağımlılık Anketi ile belirlendi. 5 ve altında olanlar az bağımlı; 5-8 arası orta, 8 puanın üstünde olanlar ağır bağımlı olarak belirlendi.

Daha sonraki sorular, sigara içme yasaklarına uyulup uyulmadığı, çalışanların yasaklarla ilgili görüşleri, içenlerin pişmanlık duyup duymadıkları, sigara içmeyi bırakmak isteyip istemedikleri, bırakmak istiyorlarsa, ya da içip bıraktılarsa bu konuda en çok nelerden etkilendikleri, bırakmak isterlerse nerelerden yardım alabilecekleri konusundaki bilgi düzeylerini anlamaya yönelik sorulardı.

Araştırma verilerinin istatistiksel değerlendirilmesi IBM SPSS for Windows version 22.0 yazılımı ile yapıldı. Sürekli değişkenlerin tanımlanmasında aritmetik ortalama (X) ± Standart Sapma (SD), kategorik değişkenlerin tanımlanmasında ise sayı (n) ve yüzde (%) kullanıldı. Kategorik değişkenlere ilişkin verilerin karşılaştırılmasında Pearson ki-kare ve süreklilik düzeltmeli ki-kare analizi kullanıldı. Tüm testlerde p˂0.05 istatistiksel olarak anlamlı kabul edildi.

Bulgular

Ankete kamuya ait bir kurumda aktif olarak çalışan yaşları 20-60 arası değişen 292 kişi katıldı. Bunların 47’si (%16) kadındı. Çalışanların bir kısmı kapalı ofis ortamında (sigara yasağının tam olarak uygulandığı) çalışan personeldi. Ofis ortamında çalışan personelin sayısı 178 (%60,9) idi. Çalışanların 114’ü (%39,1) ise sahada, tütün kullanım yasağı uygulanmayan ortamda çalışıyordu. Tüm çalışanlar arasında 137 kişi (%46,9) sigara içiyordu. Gelir düzeyi belirlenirken Türkiye İstatistik Kurumu verilerine göre yoksulluk sınırı olan 3000 TL sınır kabul edildi. Çalışanlar gelir gruplarına göre 4 ka-tegoriye ayrıldı.

1. Aylık geliri 3000 TL’den az,
2. Aylık geliri 3000-5000 TL arası,
3. Aylık geliri 5000-10000 TL arası,
4. Aylık geliri 10000 TL’den çok olanlar.

Sigara içme ve gelir düzeyi arasında anlamlı bir ilişki kurulamadı (p:0.08) (Tablo 1). Çalışanlar eğitim düzeylerine göre 4 kategoriye ayrıldı.

1. İlkokul mezunları,
2. Ortaokul mezunu olanlar,
3. Lise ve dengi okullardan mezun olanlar,
4. Lisans ve lisansüstü eğitimi olanlar.

Sigara içme ile eğitim arasında anlamlı bir ilişki görüldü. Eğitim düzeyi arttıkça sigara içme anlamlı şekilde azalıyordu (Tablo 2). Sigara ve yaş ilişkisine bakıldığında en yüksek sigara içme yaşının 66 kişi (%62.5) ile 30-40 yaş arası çalışanlar olduğu, 40 yaşından sonra sigara içmenin belirgin olarak azaldığı görüldü. Bu yaş grubunda toplam 98 kişinin (%83) sigara içmediği (p:0.001) saptandı.

Sigara içme ve cinsiyet arasındaki ilişki araştırıldığında, sigara içenlerin 125’inin (%91) erkek olduğu (p:0.001) görüldü. Çalışanların 113’ü (%39) sahada (dış ortam) çalışırken, 179’u (%61) ofis ortamında (iç ortam) çalışmakta idi. Sigara içme ile çalışma ortamı arasındaki ilişki araştırıldığında, dış ortamda sahada çalışanların iç ortamda ofiste çalışanlara göre belirgin derecede daha fazla sigara içtiği görüldü (p:0.0001) (Tablo 3).

Ofis ortamı ile sahada çalışanlar kıyaslandığında yaş açısından anlamlı bir fark yoktu (p:0.47). Cinsiyet açısından bakıldığında kadın cinsiyet anlamlı olarak daha fazla oranda ofis ortamında çalışıyordu (p: 0.001). Ofis ortamında çalışanların eğitimleri ve gelir düzeyleri sahada çalışanlara göre anlamlı olarak daha fazla bulundu (p:0.001). Sigara içmeyi etkileyen faktörlerden yaş açısından iki ortam arasında fark yoktu.

Gelir düzeyi büro ortamında daha yüksek, sigara içme sıklığı düşük olan kadın cinsiyet büro ortamında fazla, sigara içme durumunu etkileyen faktörlerden kişilerin eğitim düzeyleri büro ortamı çalışanlarında daha yüksekti. Sigara içme yılı 1-40 arasında değişiyordu. Büyük bir kısmı 10-20 yıl arasında kümeleniyordu. Günlük sigara sayısı ağırlıklı olarak (11-20) adet arasında kümeleniyordu (Tablo 4).

Fagerstrom Sigara Bağımlılık Anketine göre 5 ve daha az puan alanların (az bağımlı olanların) sayısı 46 iken, 5-8 puan alanlar 34, 8 den yüksek puan alanlar 57 kişi idi. Halen sigara içmeyen 155 kişiden 29 tanesi bir dönem sigara içip bırakmıştı. Bırakma nedenleri Tablo 5’te özetlenmiştir. Katılımcılar, sigara ile ilgili yasakların kurumda 10 yıldır uygulandığını ifade ediyordu. Katılımcıların 224’ü (%77,1) sigara yasağına uyulduğunu ifade ediyordu. Tüm katılımcıların 239 tanesi (%82) iş ortamında sigara yasaklarını destekliyordu.

Tüm katılımcılardan 170 kişi (%58,2) sigara bırakma polikliniğini biliyordu. Bu sayı; sigara içen katılımcıların %36’sı (50 kişi); içmeyenlerin %74’ü (120) şeklinde idi. Sigara bıraktırma hattından tüm katılımcılardan 136 kişinin (%46,7) bilgisi vardı. Bunlardan 98 kişi (%72) sigara içmiyor, 38’i (%28) ise sigara içiyordu. Sigara paketleri üzerinde en çok bildikleri ve etkilendikleri sloganlar Tablo 6’da özetlenmiştir. En çok bildikleri slogan ‘Sigara, kalp ve akciğer üzerine ölümcül hastalıklara neden olur’ idi.

Tartışma

İstanbul’da kamuya ait bir kurumda aktif çalışma yaşındaki kişilerde sigara içme oranı %46,9 idi. Sigara içme oranı sahada açık alanda çalışanlar arasında %60 iken, sigara içme yasağının tam olarak uygulandığı ofis ortamı çalışanlarında %38,5 idi. Çalışmamızda sigara içme yüzdesi, daha önceki yıllarda işyerlerinde yapılan çalışmalara göre daha düşüktü; örneğin Sivas Çimento fabrikasında yapılan çalışmada sigara bağımlılığı %67,8, Malatya Tekel fabrikasında yapılan bir çalışmada ise %68,9 (7,8) olarak bulunmuştu. Bu farkı önceki çalışmaların ülkemizde Tütün ve Tütün Mamüllerinin Zararlarının Önlenmesine Dair 4207 Sayılı Yasa’nın yürürlüğe girmesinden önce yapılmış olması ile açıklayabiliriz. Nitekim Hacettepe Üniversitesince 2007 yılında kapalı işyeri ortamında yapılan bir çalışmada işyerinde sigara içme oranı %50 bulunmuştur.⁽⁹⁾

Çalışmamızda diğer çalışmalara uyumlu olarak erkek cinsiyet anlamlı olarak daha fazla sigara içiyordu.^{(7,8,9,10,11)} Bunu ülkemizin geleneksel yapısı ile açıklamak mümkündür. Çalışmamızda eğitim düzeyi arttıkça, sigara içme oranının diğer çalışmalarla uyumlu olarak azaldığı görüldü.^(10,11) Ülkemizde yapılan diğer çalışmalarda erkek cinsiyette eğitimle sigara bağımlılığı azalırken, kadın cinsiyette eğitim düzeyi arttıkça sigara içme alışkanlığının arttığı görülmüştür.^(10,11) Çalışmamızda ise her iki cinsiyette eğitim düzeyi arttıkça sigara içme oranı azalmaktaydı. Diğer çalışmalar toplum genelinde yapılan çalışmalarken, çalışmamızın aktif çalışan kişilerle ilgili olması etkili olabilir.

Dünyadaki çalışmalarda gelir düzeyi arttıkça sigara içme alışkanlığının azaldığı, sigara içme alışkanlığının en fazla düşük gelirli kesimde olduğu görülmüştür.⁽¹²⁾ Ülkemizde Denizli çevresinde yapılan bir çalışmada, gelir düzeyi arttıkça sigara içme alışkanlığının arttığı görülmüştür.⁽¹⁰⁾ Çalışmamızda farklı gelir grupları arasında sigara içme alışkanlığı açısından bir fark bulunmadı. Sigara içme alışkanlığı 40 yaştan sonra literatüre benzer olarak azalıyordu.⁽¹⁰⁾ Bu durumun kalp ve akciğer sağlığı ile ilgili problemlerin başlaması ya da bu konu ile ilgili endişelerin artması ile ilgili olduğu düşünülebilir.

En dikkatimizi çeken sonuç ise sigara içme yasağının tam olarak uygulandığı ofis ortamında (sahada) açık alanda çalışan kişilere göre belirgin olarak daha az sigara içilmesi idi. Halen sigara içmeyen 155 kişiden 29 tanesi daha evvel sigara içip bırakmıştı. Sigara bırakma nedenlerinden ilki sağlık iken, ikinci sırada işyerinde uygulanan yasaklar, uyarılar geliyordu. Hacettepe Üniversitesi’nde yapılan bir çalışmada sigara yasaklarının tam olarak uygulandığı işyerlerinde çalışanların %46,2’si sigarayı bırakmayı düşünürken; yasakların tam uygulanmadığı işyerlerinde çalışanların %25,2’si sigarayı bırakmayı düşünüyordu.⁽⁹⁾

Sigara bırakma nedenleri arasında sigara yasaklarının belirli bir katkısı olacağı düşünülebilir. Steward ve arkadaşlarının tütün kullanımı ile ilişkili tehlikelere ilişkin bilgileri artırmak amacı ile düşük eğitim düzeyindeki mavi yakalı işçileri iki gruba ayırarak yaptıkları çalışmada sigara ile ilgili düzenli mesaj alan grubun sigaranın zararları konusunda bilgilerinin arttığı görülmüştür.⁽¹³⁾

Mishra ve arkadaşlarının 2010 yılında Hindistan’da bir telefon santralinde çalışan düşük gelir grubundaki işçilerde yaptıkları sigara bırakma konusunda 4 farklı yöntemle destek verdikleri grupta en az %20 oranında sigarayı bırakma gerçekleşmiş, bunun 16-24 ay devam ettiği görülmüştür.⁽¹⁴⁾ İş yerlerinin, sigara bıraktırma konusunda mücadele vermek ve başarı elde etmek için uygun ortamlar olduğu görülmektedir.

Çalışmamızda ofis ortamında ve açık alanda çalışan kişiler yaş, cinsiyet, eğitim ve gelir düzeyi açısından kıyaslandı. İki grup arasında yaş açısından bir fark bulunmazken, kadın cinsiyet, eğitim ve gelir düzeyi ofis ortamında daha fazla idi. Tüm katılımcılar arasında kadın cinsiyet %16 gibi düşük seviyede idi. Gelir düzeyinin sigara içme alışkanlığı açısından bir farkı olmadığı göz önüne alındığında; saha ve ofis ortamı arasında bu kadar büyük farkın olmasında iki grup arasında eğitim düzeyi farkına ilave olarak ofis ortamında uygulanan sigara yasaklarının etkili olduğu düşünüldü.

Katılımcılar tarafından sigara yasağının 10 yıldır uygulandığı belirtilen iş yerinde tüm çalışanlar %77, ofis çalışanları ise sigara yasağına %87 oranında uyulduğunu belirtmişlerdir. Ankete katılan 292 kişiden 240’ı (%82) sigara yasaklarını desteklediğini belirtiyordu. Katılımcılardan sigara bıraktırma polikliniği ve sigara bıraktırma hattı konusunda bilgi sahibi olanların çoğunun sigara içmeyen kişiler olması, aynı grubun eğitim düzeyinin yüksek olması ile açıklandı.

Sigara paketleri üzerindeki sloganlardan en çok hangisini bildikleri veya etkilendikleri araştırıldığında; birinci sırada “Sigara ölümcül kalp, akciğer hasta-lıklarına neden olur”, ikinci sırada ise “Sigara içmek cinsel iktidarsızlığa neden olur” sonucuna ulaşılıyordu. “Tütün Kontrolü Çerçeve Sözleşmesi”, ülkelerde halk sağlığını korumak ve ulusal ve yerel hükümetleri harekete geçirerek bütün üye ülkelerde tütün kontrolünü geliştirmek amacı ile MPOWER (Monitor Protect Offer Warn Enforce Raise) raporunu gündeme getirmektedir. Ülkemiz, Dünya Sağlık Örgütü (DSÖ)

Tütün Kontrolü Çerçeve Sözleşmesi’ni 2004 yılında imzalamıştır. Ülkemizde, 4207 sayılı Tütün Mamullerinin Zararlarının Önlenmesine Dair Kanun 1996 yılında yürürlüğe girmiş,⁽¹⁵⁾ daha sonra yapılan geniş düzenlemeler neticesinde 5727 sayılı Tütün Ürünlerinin Zararlarının Önlenmesi ve Kontrolü Hakkında Kanun, TBMM’de 3.1.2008 tarihinde kabul edilmiş ve yürürlüğe girmiştir.⁽¹⁶⁾ Bu kanunla beraber kamu hizmet binalarının kapalı alanlarında tütün ürünlerinin tüketilmesi yasaklanmıştır.

Kapalı alan yasağına ek olarak, Ocak 2015 tarihinde yayınlanan Başbakanlık genelgesi ile kamu kurum ve kuruluşlarının açık alanlarında da tütün mamulü tüketimi kısıtlanmış olup, sadece toplam açık hava oranının yüzde 30’unu aşmama koşulu ile belirlenmiş bir alanda tütün mamulü tüketimine müsaade edilmektedir.

Sonuç

Sigara bağımlılığı; kronik, ölümcül hastalıklara yol açan risk faktörleri arasında en ön sırada yer almaktadır. İş ortamlarında uygulanan tütün ürünleri kullanma yasağı, çalışan kişilerin bu bağımlılıkla mücadele edebilmeleri, içmeyenlerin pasif içicilikten korunmaları için uygun koşullar oluşturmaktadır. Bu yasağın iş ortamlarında sadece kapalı ofis alanlarıyla sınırlı kalmaması, işyerinin açık ve kapalı tüm alanlarında uygulanmasının yararlı olacağı düşünülmektedir. Çalışanların ve denetleyenlerin farkındalığının arttırılması ve çalışanlara sigara bırakmada destek konularında eğitimin daha fazla yapılması gerektiği sonucuna varılmıştır.

Teşekkür: Bu çalışmada anketin hazırlanması, uygulanması konularında verdikleri destekten dolayı, Doç. Dr Figen Kadakal, Dr. Coşkun Kadakal ve Uzm. Dr. Birgül Coşkun’a çok teşekkür ederim.

Alıntı Kodu: Saraç S. İşyerinde sigara içme yasağının sigara içme davranışı üzerine etkisi. Jour Turk Fam Phy 2018; 09 (3): 78-84. Doi: 10.15511/tjtfp.18.00378.

1. Lim SS, Vos T, Flaxman AD, et al. A comparative risk assessment of burden of disease and injury attributable to 67 risk factors andclusters in 21 regions, 1990-2010: a systematicanalysis for the Global Burden of Disease Study 2010. Lancet 2012;380(9859):2224–60.
2. World Health Organization (WHO).World Health Statistics. France: WHO Press, 2012.
3. Safe Work Australia (SWA). The cost of work related injury and illness for Australian employers,workers and the community: 2012-13. http://www.safeworkaustralia.gov.au/sites/SWA/about/ Publications/Documents /940/cost-of-work-related-injuryand-disease-201213.docx.pdf (accessed prior to 20 August2016) sayfasından 05.09.2018 tarihinde erişilmiştir.
4. Scollo MM, Winstanley MH. Tobacco in Australia: factsand issues. http://www.tobaccoinaustralia.org.au/ (accessed prior to 20 August 2016) sayfasından 05.09.2018 tarihinde erişilmiştir.
5. Organisation for Economic Co-operation and Development(OECD). OECD employment: hours worked. https://data.oecd.org/emp/hours-worked.htm (accessed prior to 20August 2016) sayfasından 05.09.2018 tarihinde erişilmiştir.
6. Pelletier KR. A review and analysis of the clinical and costeffectivenessstudies of comprehensive health promotion anddisease management programs at the worksite update VIII2008 to 2010. Journal of Occupational and EnvironmentalMedicine 2011;53(11):1310-31.
7. Yeltekin Demirel, Nuran Güler, Hafize Sezer. Sivas Çimento Fabrikasında Çalışanların Sigara İçme Durumu, 2001. C. Ü. Tıp Fakültesi Dergisi 2001;23 (1):37-42.
8. Güneş G, Genç M, Pehlivan E, Eğri M, Kurçer MA. Malatya Sümerbank ve Tekel Fabrikalarında çalışan işçilerde sigara içme davranışları, bağımlılık düzeyleri bırakmaya ilişkin tutumları. Ankara, III. Ulusal İşçi Sağlığı Kongresi Kitapçığı 1998;5:656-7.
9. Bakırcı N, Okuşluk T. İstanbul’da bir grup işyerinde sigara içme yasakları ve bu yasakların çalışanların sigara içme durumlarına etkisi. Toplum Hekimliği Bülteni 2007;26(1):19-24.
10. Başer S, Hacıoğlu M, Evyapan F. Denizli il merkezinde yaşayan erişkinlerin sigara içme özellikleri. Toraks 2007;8(3):179-84.
11. Erbaycu AE, Aksel N, Cakan A, Ozsoz A. İzmir ilinde sağlık çalışanlarının sigara içme alışkanlıkları. Toraks Dergisi 2004; 5:6-12.
12. Vijayaraghavan M1, Pierce JP1, White M1. Differential use of other tobacco products among current and former cigarette smokers by income level. Addict behav 2014;39(10):1452-8.
13. Steward T, Formica MK, Adachi-Mejia A. A tobacco cessation intervention with rural,medically underserved, blue-collar employees: A quasiexperimental study. Science Direct 2016; 7(4): 293-8.
14. Mishra GA, Majmuda PV, Gupta SD. Call Centr employees and tobacco dependence: making a difference. Second hand smoking 2010;47(5)543-52.
15. 4207 Sayılı Tütün Ürünlerinin Zararlarının Önlenmesi ve Kontrolü Hakkında Kanunun Uygulanması ile ilgili 2009/44 Sayılı Bakanlığı Genelgesi. https://www.saglik.gov.tr/…/4207-sayili-tutun-urunlerinin-zararları sayfasından 05.09.2018 tarihinde erişilmiştir.
16. Resmi Gazete. Tütün Mamullerinin Zararlarının Önlenmesine Dair Kanunda Değişiklik Yapılması Hakkında Kanun. www.resmigazete.gov.tr/eskiler/2008/01/20080119-1.htm sayfasından 05.09.2018 tarihinde erişilmiştir.