Giriş

Menopoz ovaryum aktivitesinin kaybedilmesi ve menstruasyon periyodunun devamlı olarak bitmesi şeklinde tanımlanmaktadır.⁽¹⁾ Menopoz yaşı 40-60 arasında değişmekle beraber ortalama menopoz yaşı 51,4 yıldır.⁽²⁾ Menopoz çağında kadınlar östrojen hormonunun azalmasıyla beraber vazomotor belirtiler, cinsel sıkıntılar, kaygı ve depresif semptomlar, osteoporoz ve buna bağlı kırıklar gibi genel sağlığı olumsuz etkileyen belirtiler yaşamaktadırlar.⁽³⁾ Osteoporoz; postmenopozal çağda görülme sıklığı artan bir hastalık olup bu periyottaki kadınlarda kemik kaybının erkeklerden daha çok olmasının sebebi, bu periyotta östrojen miktarının azalmasıdır.⁽⁴⁾ Hayat boyu kemik kaybı erkeklerde %20-30, kadınlarda ise %40-50’dir.⁽⁵⁾

Osteoporoz; yeni kemik üretiminde azalma veya kemik yıkımında artma sonucu görülen kemik kırılganlığının çoğalmasıyla karakterize olan bir iskelet sistemi hastalığıdır.⁽⁵⁾ Dünyada osteoporozdan etkilenen insanların yaklaşık olarak %40’ını postmenopozal çağdaki kadınlar oluşturmaktadır. Dünya Sağlık Örgütü (DSÖ) tarafından mortalite ve morbidite yönünden osteoporoz, postmenopozal çağdaki kadınlar için kalp ve damar hastalıklarından sonra 2. sırada gösterilmektedir.⁽⁶⁾ Uluslararası Osteoporoz Derneği, osteoporoz prevelansını İngiltere’de %41,6; Danimarka’da %40,8; Japonya’da %35,4; ve ABD’de %30,3 olarak bildirmektedir.⁽⁷⁾ Dünyada yaklaşık olarak her 3 kadından birinin osteoporotik kırık açısından risk altında olduğu tahmin edilmektedir.⁽⁸⁾

Osteoporozun risk faktörleri içerisinde; sigara içilmesi, ailede osteoporotik kırık öyküsü, kortikosteroid ilaçlar, alkol alımı, romatoid artrit ve menopoz yer almaktadır.⁽⁹⁾ Osteoporozun engellenmesinde; kalsiyum alım miktarını artırmak ve fiziksel aktiviteyi artırmak önemli bir rol oynamaktadır. Riskli gruplara yaklaşımın hedefi ise bu insanları tespit ederek fraktür riskini önlemektir.⁽¹⁰⁾ Osteoporozu önleyebilmek ve erteleyebilmek için ilk olarak toplumda risk altındaki kişilerde; hastalığın süreci, alınabilecek tedbirler ile ilgili eğitim verilebilmesi için toplumun bilgi düzeyini değerlendirmemiz gerekmektedir. Bu çalışmanın amacı osteoporoz açısından risk grubu içerisinde olan postmenopozal kadınlarda osteoporoz bilgi düzeyinin ve bununla ilişkili faktörlerin belirlenmesidir.

Yöntem

Kesitsel desendeki çalışmanın evrenini Kartal Dr. Lütfi Kırdar Şehir Hastanesi Aile Hekimliği polikliniğine herhangi bir şikâyet ile başvuran postmenopozal kadın hastalar oluşturmaktadır. Çalışma bilinen evren ve bilinmeyen prevelansta, %95 güvenilirlik aralığında, yüzde 10 fire payı eklenerek 326 hasta ile yürütülmüştür. Tüm hastalara araştırmacı tarafından hazırlanan yaş, boy, kilo, meslek, medeni durum, eğitim düzeyi, gelir düzeyi, yaşama ortamı gibi sosyodemografik verileri, kronik hastalık durumu, alkol kullanımı, sigara kullanımı gibi değişkenleri, jinekolojik-obstetrik öykü bilgilerini öğrenmek ve osteoporoz hakkındaki bilgi düzeylerini ölçmek amacıyla osteoporoz bilgi testini içeren anket formu aynı araştırmacı tarafından uygulanmıştır.

Osteoporoz bilgi testi postmenopozal kadınlarda osteoporoz bilgi düzeyini değerlendirmek üzere Kim ve arkadaşları tarafından 1991 yılında geliştirilmiş, 2004 yılında Kılıç ve arkadaşları tarafından Türkçeye çevrilip geçerlilik ve güvenilirlik çalışması yapılmıştır.⁽¹⁰⁾ Osteoporoz bilgi testi (OBT); osteoporozu önlemeye yönelik kalsiyum alınması, egzersiz/aktivite seviyeleri ile ilişkili çeşitli konularda osteoporoz bilgisini değerlendirmeye yöneliktir. OBT osteoporoz gerçeklerini veya bilgisini değerlendiren 24 maddeden oluşan bir testtir. OBT’nin iki alt ölçeği vardır: Osteoporoz egzersiz bilgisi ve osteoporoz kalsiyum bilgi testi. Tüm sorular için yanlış cevaplar ‘0’, doğru cevaplar ‘1’ olarak puanlanır. Bu test 0-24 arasında puanlanır. Egzersiz ölçeği kısmı toplam puanı 0-16 arasında ve kalsiyum ölçeği kısmı toplam puanı 0-17 arasındadır. Testin total skoru 0-24 arasındadır ve alınan puanın yüksekliği bireyin osteoporoz bilgisinin iyi düzeyde olduğunu göstermektedir.

Çalışma verileri SPSS 16.0 programında analiz edilmiştir. Analizlerde tanımlayıcı ölçütlerden frekans, yüzde, sıklık, ortalama, standart sapma, ortanca kullanılmıştır. Tüm değişkenlerin normal dağılım varsayımı Kolmogorov Smirnov testi ile değerlendirilmiştir. Normal dağılım gösteren sürekli değişkenler için Student t testi, ANOVA testi, Pearson korelasyon analizi; anormal dağılım gösteren değişkenler için Mann-Whitney U, Spearman korelasyon analizi, Kruskal-Wallis testi kullanılmıştır. Tüm analizlerde p<0.05 değerleri anlamlı olarak kabul edilmiştir. Çalışma için Sağlık Bilimleri Üniversitesi Kartal Dr. Lütfi Kırdar Şehir Hastanesi Etik Kurulu’ndan onay alınmıştır (27.01.2021 tarihli ve 514/194/34 numaralı). Çalışmaya gönüllü olarak dahil olan katılımcılara çalışmayla ilgili bilgi verilmiş ve katılımcılar Aydın-latılmış Onam Formu’nu okuyarak imzalamışlardır.

Bulgular

Çalışmaya 326 postmenopozal kadın dahil edilmiştir. Katılımcıların yaş ortalaması 59,0±10,1 yıldır. Katılımcıların genel özellikleri incelendiğinde %23,3 (n=76)’ünün aktif çalıştığı, %71,5 (n=233)’inin evli olduğu, %30,1 (n=98)’inin ilkokul mezunu ve %31,0 (n=101) oranında kişinin asgari ücret seviyesinde bir gelire sahip olduğu görülmüştür. Katılımcıların %67,2 (n=219)’sinde en az 1 tane kronik hastalık mevcuttur. Katılımcıların beden kitle indeksi ortalamaları 27,2±4,5 kg/m2 idi. Beden kitle indeksi kategorileri incelendiğinde katılımcıların %20,6 (n=67)’sının obez olduğu görülmüştür. En az bir defa kürtaj öyküsü olan katılımcı oranı %26,1 (n=85) ve en az bir defa spontan düşük öyküsü olan katılımcıların oranı ise %23,6 (n=77)’dır. Katılımcıların genel özellikleri Tablo 1’de gösterilmiştir.

Katılımcıların %56,4 (n=184)’ünde ailede osteoporoz öyküsü mevcut idi. Katılımcıların %21,8 (n=71)’inde 3 aydan daha uzun süreli kortikosteroid kullanımı vardı. Geçmişte kırık öyküsü olan katılımcı oranı %30,1(n=98)’dir. Katılımcıların osteroporoz bilgi testi ve alt ölçekleri olan osteoporoz egzersiz bilgi testi ve osteoporoz kalsiyum bilgi testi ölçeklerinden aldıkları puanların sosyodemografik özellikleri ile ilişkileri Tablo 2’de verilmiştir.

Tablo izlendiğinde ölçek toplam puanı ve alt ölçek puanlarının eğitim düzeyine ve kürtaj öyküsü varlığına göre anlamlı farklılık gösterdiği görülmektedir. Ölçek toplam puanı ve egzersiz alt ölçek puanı sigara kullanım durumuna göre de anlamlı farklılık göstermektedir. Katılımcıların menarş ve menopoz yaşları ile ölçek ve alt ölçeklerden aldıkları puanlar arasındaki ilişkiler Tablo 3’te verilmiştir. Tablo izlendiğinde menarş yaşı ile her üç puanın anlamlı, pozitif zayıf bir korelasyonu olduğu; menopoz yaşı ile ölçek toplam puanı ve kalsiyum bilgi puanı arasında pozitif yönde zayıf, anlamlı bir ilişki olduğu görülmektedir. Tablo izlendiğinde ailede osteoporoz öyküsü olanlar ve olmayanlar arasında ve üç ay ve üstü süre kortikosteroid kullanım öyküsü olanlar ve olmayanlar arasında ölçek toplam puanı ve alt ölçeklerden alınan puan arasında anlamlı bir farklılık vardı. Ancak daha önce kırık öyküsü olanlar ve olmayanlar arasında böyle bir farklılık tespit edilememiştir (Tablo 4).

Tartışma

Katılımcılara osteoporozu önlemeye yönelik kalsiyum alınması ve egzersiz/aktivite ile ilgili bilgi düzeylerini ölçmeye yönelik osteoporoz bilgi testi uygulanmıştır. Katılımcıların ölçekten aldıkları toplam bilgi puanı ortalaması 15,4±4,9; osteoporoz egzersiz bilgi puanı ortalaması 9,5±3,5 ve osteoporoz kalsiyum bilgi puanı ortalaması 10,6±3,3 olarak bulunmuştur. Baygal ve ark çalışmasında 25-35 yaş aralığındaki kadınların ortalama toplam OBT puanı 19,22±3,79; egzersiz bilgi puanı 12,47±3,09; kalsiyum bilgi puanı 12,82±2,94 olarak bulunmuştur. 36-49 yaş aralığındaki kadınların ortalamalarına bakıldığında ise toplam OBT puanı 18,52±4,10; egzersiz bilgi puanı 12,04±3,16; kalsiyum bilgi puanı 12,45± 3,42 olarak bulunmuştur.⁽¹¹⁾ Bir başka çalışmada ise OBT puan ortalaması 15,4±2,91; egzersiz bilgi puanı ortalaması 10,6±2,21 ve kalsiyum bilgi puanı ortalaması 10,6±2,24 olarak bildirilmiştir.

Yeni Zelanda’daki bir çalışmada yaş ilerledikçe osteoporoz bilgisinin arttığı saptanmıştır.⁽¹²⁾ Çalışmamızda yaş ile OBT, egzersiz bilgisi, kalsiyum bilgisi testi puanları arasında anlamlı ilişki saptanmamıştır. Ulusal ve uluslararası çalışmalarda benzer şekilde OBT ve alt başlıkları ile yaş grupları arasında anlamlı bir farklılık bulunmamıştır.^(10-14)

Ülkemizde yapılan bir çalışmada 5 yıl üzeri öğrenim görmüş olan kadınlarda osteoporoz gelişimi oranının daha düşük olduğu saptanmıştır.⁽¹⁵⁾ Başka bir çalışmada osteoporoz risk faktörlerinin 8 yıldan az öğrenim görmüş kadınlarda, 8 yıldan çok öğrenim görmüş kadınlara göre daha fazla olduğu belirlenmiştir.⁽¹⁶⁾ Zhang çalışmasında eğitim ile OBT arasında anlamlı bir ilişki bulmuştur.⁽¹⁷⁾ Premenopozal ve postmenopozal kadınların osteoporoz bilgi düzeylerinin karşılaştırıldığı bir çalışmada hem premenopozal hem de postmenopozal grupta üniversite mezunu olanların diğer eğitim düzeyindekilere nazaran daha yüksek puanlara sahip olduğu görülmüştür.⁽¹⁸⁾ Gezer ve arkadaşlarının çalışmasında egzersiz ve kalsiyum bilgi puanı için üniversite seviyesinde olanlar, okula gitmeyenlere göre anlamlı farklılık göstererek yüksek puan almıştır.⁽¹⁹⁾

Peru’da kadınlar üzerinde yapılan bir çalışmada benzer şekilde eğitim düzeyinin artmasının osteoporoz bilgi düzeyini arttırdığı, egzersiz ve kalsiyum alımı önündeki bariyerleri azalttığı görülmüştür.⁽²⁰⁾ Hatta Japonya’da Halk Sağlığı hemşireleri arasında yapılan bir çalışmada; katılımcıların OBT puanı yüksek bulunmuş ve bu durum sağlık eğitim düzeyinin yüksek olduğu ile açıklanmıştır.⁽²¹⁾ Çalışmamızda da eğitim düzeyi ile OBT toplam puanı ve alt ölçek puanları arasında pozitif yönde anlamlı ilişki saptanmıştır. Bu sonucun eğitim düzeyi daha iyi olan gruplarda farkındalığın ve konuyla ilgili okuma oranının daha yüksek olması nedeniyle olduğu düşünülmüştür.

Ülkemizde yapılmış olan bir osteoporoz farkındalığı çalışmasında kadınların %47,2’sinin sigara kullanımının osteoporoz hastalığına etkisi hakkında bilgisi olmadığı belirlenmiştir. Yine bu çalışmada osteoporoz bilgisi yüksek olan grubun sigara kullanımının daha fazla olduğu görülmüştür.⁽²²⁾ Çalışmamızda literatürden farklı olarak sigarayı bırakan katılımcıların OBT toplam puanı ve alt ölçek puanları anlamlı olarak yüksek saptanmıştır. Farklılığın nedeni sigara bırakan katılımcıların diğer çalışmalarda sorgulanmaması nedeniyle ortaya çıktığını düşünüyoruz.

Bir çalışmada ailesinde osteoporoz geçmişi olan ve olmayan kadınların osteoporoz bilgi düzeyleri karşılaştırıldığında, ailesinde osteoporoz geçmişi olan kadınların toplam OBT puanı ile ailesinde osteoporoz geçmişi olmayan kadınların toplam OBT puanının benzer olduğu görülmüştür. Benzer şekilde Öner’in çalışmasında da ailede osteoporoz görülme durumları ile toplam OBT puanı arasında anlamlı ilişkiye rastlanmamıştır.⁽²³⁾

Ülkemizde yapılan bir araştırmada ailesinde osteoporozlu kişi bulunan kadınların osteoporoz bilgi düzeyinin daha yüksek olduğu görülmüştür.⁽²²⁾ Bulgularımız literatürle uyumludur. Osteoporoz için risk faktörlerinden biri olan 3 aydan uzun süre kortikosteroid kullanım öyküsünü araştırmalardan birinde kullanan ve kullanmayan grup arasında anlamlı fark saptanmamış olup, çalışmamızla benzerdir.⁽²⁴⁾ Çalışmamızda menarş ve menopoz yaşının artması ve kürtaj öyküsünün olması ile OBT puanı arasında anlamlı ilişki bulunurken, literatürde bu değişkenler ile ilgili bilgi bulunamamıştır. Çalışmamızdaki katılımcıların obstetrik öyküleri ve osteoporoz risk faktörleri ile ilgili sorulara verdikleri cevapların hafızaya dayalı olması çalışmanın bir kısıtlılığıdır. Bir diğer kısıtlılık ise çalışmanın belli bir bölgede yapılması ve sadece postmenopozal yaş grubu ile yapılması nedeniyle çalışma sonuçlarının, tüm topluma genellenememesidir.

Sonuç

Sonuç olarak katılımcıların osteoporoz bilgi testi toplam, egzersiz ve kalsiyum ortalama puanları; yüksek eğitim düzeyi olan, sigara kullanmayı bırakan, daha önce kürtaj öyküsü olan, menarş ve menopoz yaşı yüksek olan, ailesinde osteoporoz öyküsü olmayan ve 3 aydan fazla kortikosteroid kullanım öyküsü olan katılımcılarda anlamlı olarak yüksek bulunmuştur. Bu bağlamda halk sağlığının korunması ve geliştirilmesi, toplumun osteoporoza yönelik farkındalığının arttırılması amacıyla çalışmalar yapılmalıdır.

1. Büyükkaplan B, Akarsu RH, Şahan Ö & Akarsu GD. Menopozal semptomların yönetiminde egzersiz uygulamasının rolü. Akdeniz Spor Bilimleri Dergisi 2020; 3(2): 386-94.
2. Koç Z. Kilmakterium döneminde bulunan kadınların menopoza ilişkin yaşadıkları belirti ve tutumların belirlenmesi. Sosyal Politika Çalışmaları Dergisi 2008; 15(15): 100-12.
3. Erbil N. Attitudes towards menopause and depression, body image of women during menopause. Alexandria Journal Of Medicine 2018; 54(3): 241-6.
4. Raisz LG & Rodan GA. Pathogenesis of osteoporosis. Endocrinology And Metabolism Clinics 2003; 32(1): 15-24. 5.
5. Kargın NÇ ve ark. Osteoporoza genel yaklaşım. Euras J Fam Med 2016;5(3):95-102.
6. Janiszewska M, Firlej E, Dziedzic M & Zolnierczuk-Kieliszek D. Health beliefs and sense of one’s own efficacy and prophylaxis of osteoporosis in peri-and post-menopausal women. Annals Of Agricultural And Environmental Medicine 2016; 23(1): 167-73.
7. Koçak FA, Barut Ö, Kurt EE, Şaş S, Durmaz HÖ, Tuncay F & Erdem HR. Fizik Tedavi ve Rehabilitasyon Yüksekokulu öğrencilerinin kalsiyum eksikliği, D vitamini eksikliği ve osteoporoz hakkında bilgi ve farkındalık düzeyi. Turk J Osteoporos 2020: 26: 23-9.
8. Kalkım A & Dağhan Ş. “Osteoporozu Önlemede Teori Temelli Eğitim Programı” uygulanan araştırmalar: Teori, eğitim, değişim. Hemşirelikte Eğitim Ve Araştırma 2016; 13(3): 179-86.
9. Tabor E, Kuźniewicz R, Zagórski P, Martela K & Pluskiewicz W. The relationship of knowledge of osteoporosis and bone health in postmenopausal women in Silesia Osteo Active Study. Journal Of Clinical Densitometry 2018; 21(1): 98-104.
10. Kılıç D & Erci B. Osteoporoz Sağlık İnanç Ölçeği, Osteoporoz Öz-Etkililik/Yeterlik Ölçeği ve Osteoporoz Bilgi Testi’nin geçerlilik ve güvenirliği. Atatürk Üniversitesi Hemşirelik Yüksekokulu Dergisi 2004; 7(2): 89-102.
11. Baygal Ş. Kadınların osteoporoza ilişkin sağlık inançları ve sağlıklı yaşam biçimi davranışları. Yüksek Lisans Tezi. T.C. Marmara Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü Doğum ve Kadın Hastalıkları Hemşireliği Anabilim Dalı, 2018.
12. Von Hurst PR & Wham CA. Attitudes and knowledge about osteoporosis risk prevention: A survey of New Zealand women. Public Health Nutrition 2007; 10(7):747-53.
13. Altaş UE, Bayram BK. Geriatrik yaş grubunda osteoporoz bilgi ve farkındalık düzeyi. Ege Klin Tıp Derg 2021; 59(1): 53-7.
14. Algahtani GM, Alghamdi AM. Assessment of osteoporosis knowledge among adult Saudi females attending the family medicine department at Security Forces Hospital, Riyadh, Saudi Arabia. J Family Med Prim Care 2021; 10(3): 1209-14.
15. Keskin Y, Cekin MD, Gündüz H, Lüleci NE, Giray E, Sur H & Akyüz G. The prevalence of osteoporosis in the Thrace Region Of Turkey: A Community-Based Study. Turkish Journal Of Physical Medicine & Rehabilitation 2014; 60(4): 335-40.
16. Pinar G, Kaplan S, Pinar T, Akalin A, Abay H, Akyol M ve ark. The prevalence and risk factors for osteoporosis among 18 to 49 year old Turkish women. Women & Health 2017; 57(9): 1080-97.
17. Zhang M. Effect of HBM rehabilitation exercises on depression, Anxiety and health belief in elderly patients with osteoporotic fracture. Psychiatria Danubina 2017; 29(4): 466-72.
18. Akyol Y, Ulus Y, Bilgici A, Kuru Ö. Premenopozal ve postmenopozal kadınlarda osteoporoz bilgi ve farkındalık düzeyinin karşılaştırılması. Turk J Osteoporos 2020; 26(1): 10-8.
19. Gezer C & Ocak E. The Level of osteoporosis knowledge and the related factors among women who attended Iskenderun Public Education Center Courses. Turk J Osteoporos 2019; 25(2): 58-64.
20. Sava M, Tseng LY, Valderrama M, Mabey D, García PJ & Hsieh E. Osteoporosis knowledge and health beliefs among female community leaders in Peru. Women’s Health Reports 2020; 1(1):47-54.
21. Oba S, Kajiyama N. Knowledge of osteoporosis and its associated factors among public health professionals in a Municipal Office in Japan. Healthcare 2022; 10(4): 681.
22. Koç A, Aypak C, Yıkılkan H, Akbıyık Dİ & Görpelioğlu S. On Sekiz-35 yaş arası kadınların osteoporoz hakkındaki bilgi tutum ve davranış düzeyleri. Turk J Osteoporos 2016; 22: 11-6.
23. Öner N. Riskli bir grup olan kadınlarda osteoporoz bilgi düzeyleri ve etkileyen etmenlerin belirlenmesi. Anadolu Hemşirelik Ve Sağlık Bilimleri Dergisi 2019; 22(1): 8-16.
24. Sebhan BD. Antalya ili Merkez Konyaaltı İlçesi’nde Yaşayan 15-64 yaş kadınların osteoporoz bilgi düzeyi ve sağlık inançlarının değerlendirilmesi. Tıpta Uzmanlık Tezi. Akdeniz Üniversitesi Tıp Fakültesi, Halk Sağlığı Ana Bilim Dalı, 2019.