Giriş

Sağlık hizmetlerinin birinci amacı ve sağlık personelinin temel sorumluluğu, kişilerin sağlıklı yaşamaya devam etmelerini sağlamak ve hasta olmamaları için çalışmaktır. Aile içinden bir bireyin hastalanması, aileyi maddi ve manevi bakımdan etkilerken aynı zamanda beraber yaşadığı bireyleri de aynı derecede olumsuz yönde etkilemektedir. Bu sebeple, bir bireyin tedavisini aksatması ya da kendi bedenini hastalıklardan sakınmaması sadece o bireyi değil tüm aileyi etkilemektedir.⁽¹⁾

Birinci basamak hekimliği açısından koruyucu sağlık hizmetlerinin en önemli bileşeni olan aşılama genellikle bulaşıcı hastalıkları kontrol etmede en etkili yollardan biri olarak gösterilir. Diğer gelişmiş ülkelerde olduğu gibi ülkemizde de etkili bir aşılama programı uygulanmaktadır. Ancak aşı reddi ve/veya tereddüttü olan bireyler nedeniyle bu programda bazı aksamalar da görülebilmektedir.⁽²⁾

Son yıllarda küresel bir sorun olarak karşımıza çıkan COVID-19 pandemisi ile birlikte, bu hastalığa yönelik yoğun aşılama programları da geliştirilmiş ve tüm dünyada uygulamaya konulmuştur. Yapılan çalışmalarda COVID-19 aşısı yaptırma oranları en fazla olan ülkelerin Ekvador (%97), Malezya (%94,3), Endonezya (%93,3) ve %91,3 oranla Çin olduğu; Kuveyt, Ürdün, İtalya gibi ülkelerde ise aşılanma oranlarının düşük olduğu gösterilmiştir. Türkiye ise %66 ile en düşük aşı kabul oranı olan ülkeler arasında yer almıştır.⁽³⁾

İnsanların bağışıklanma davranışlarının düşük olduğu ülkelere bakıldığında; COVID-19 hastalığının küresel bir komplo olduğuna inanma, biyolojik bir savaş olduğuna inanma, ruhsal ilahi bir sınav olduğuna inanma gibi davranışların fazla olması aşılama üzerinde olumsuz bir tutuma yol açmıştır.^(4,5) Ülkemizde tüm dünyada uygulandığı gibi birçok farklı firmanın ürettiği COVID-19 hastalığına yönelik geliştirilen aşılar uygulanmaktadır.⁽⁶⁾ Bu aşılara ek olarak ülkemizde de aşı çalışmaları yapılmış ve TURKOVAC isimli aşı geliştirilmiş ve uygulamaya konulmuştur.⁽⁷⁾

Bu çalışmada COVID-19 hastalık algısı ve COVID-19 aşıya yönelik tutumun bağışıklanma ve tekrarlayan dozlar üzerine olan etkilerini değerlendirmeyi amaçladık. Bu amaca yönelik iki hipotez ortaya koyduk. İlk hipotezimiz; bir kez aşı yaptıran bireylerde hastalık algısı ve aşıya yönelik olumlu tutumlar artmaktadır. İkinci hipotezimiz ise yerli aşı olarak geliştirilen Turkovac’a olan güven, kullanım oranları ve çevreye tavsiye oranları daha fazladır.   

Gereç ve Yöntem

Çalışma dizaynı: Kesitsel, tanımlayıcı tipte olan çalışmamızda 01.02.2022-31.03.2022 tarihleri arasında Bolu Abant İzzet Baysal Üniversitesi Eğitim Araştırma Hastanesi Aşı Polikliniği’ne gelen COVID-19 aşısı yaptıran kişiler çalışmamıza dâhil edilmiştir. 18 yaş altı olan bireyler, sağlık çalışanları, aktif psikolojik hastalığı olan ve sözel iletişim kurulamayan kişiler çalışma dışı bırakılmıştır. Toplam 589 katılımcı çalışmamıza dahil edilmiştir. Çalışma sonunda n:589 kişi için GPower 3.1.9.4’te yapılan post-hoc güç analizinde 0,05 hata payı ile etki büyüklüğü: 0,64, çalışmanın gücü ise 0,84 bulunmuştur. 

Veri toplama araçları: Katılımcılara sosyodemografik bilgileri, COVID-19 hastalık algısı ve COVID-19 aşısına yönelik tutumlarını incelemek üzere 2 ölçeğin kullanıldığı bir değerlendirme for-mu uygulandı. 

COVID-19 Aşısına Yönelik Tutumlar Ölçeği (ATV-COVID-19): Dokuz maddeden oluşan 5’li likert tipinde bir ölçektir. Olumlu ve olumsuz tutum olmak üzere iki alt boyutta değerlendirilmektedir. Olumlu tutum alt boyutundan alınan yüksek puanlar, aşıya yönelik tutumun olumlu olduğunu göstermektedir. Olumsuz tutum alt boyutundaki maddeler ters çevrildikten sonra hesaplanır ve bu alt boyut puanlarındaki yükseklik, aşıya karşı olumsuz tutumun daha az olduğunu göstermektedir.⁽⁸⁾

COVID-19 Hastalık Algısı Ölçeği (P-COVID-19): Yedi maddeden oluşan 5’li likert yapıda olan ölçektir. Tehlikelilik ve bulaştırıcılık olmak üzere iki alt boyuttan oluşmaktadır. Tehlikelilik alt boyutundaki yüksek puanlar, hastalıkla ilgili tehlikelilik algısının yüksek olduğunu, bulaştırıcılık alt boyutundaki yüksek puanlar ise virüsün bulaştırıcılığının fazla olduğu algısını gösterir.⁽⁸⁾

İstatistiksel Analiz

Çalışmamızda verilerin analizi SPSS 20 istatistik paket programında yapılmıştır. Tanımlayıcı istatistiksel metotlar (frekans, aritmetik ortalama, standart sapma) kullanılmıştır. Normal dağılım gösteren grupların aritmetik ortalamaları karşılaştırılmış olup iki bağımsız grubun karşılaştırılmasında Independent Sample t test; üç ya da daha fazla bağımsız grubun karşılaştırılmasında One-Way ANOVA testinden yararlanılmıştır. Anormal dağılım gösteren grupların medyanları kıyaslanmış olup, iki bağımsız grubun kıyaslanmasında Mann-Whitney U testi; üç veya daha fazla bağımsız grubun kıyaslanmasında Kruskal-Wallis testi kullanılmıştır. İstatistiksel anlamlılık düzeyi p<0.05 olarak kabul edilmiştir.

Etik Kurul Onayı ve İzinler: Bu çalışma için Bolu Abant İzzet Baysal Üniversitesi Tıp Fakültesi Klinik Araştırmalar Etik kurulundan etik kurul onayı alınmıştır (2022/17). 

Bulgular

Çalışmamızda toplam 589 katılımcı yer aldı. Katılımcıların, %94,1’i (n= 554) 65 yaş altında, %52,1’i (n:307) kadındı. %60,8’i (n:358) evli ve %50,8’i (n:299) üniversite mezunuydu. Katılımcıların %31’i (n:183) COVID-19 hastalığını geçirmiş olup %9’u (n:53) bir doz, %7,6’sı (n:45) iki doz, %67’i (n:395) üç doz, %14,1’i (n:83) dört doz ve %2,2’si (n:13) beş doz aşı olduğunu ifade etti. Katılımcıların %85,7’si (n:505) bir sonraki COVID-19 aşısını yaptırmayı düşünmekte olup %95’i (n:560) çevresindekilere COVID-19 aşısı yaptırmalarını önerdiğini belirtti. Katılımcıların %95,8’i (n:564) COVID-19 aşısının faydalı olduğunu düşünüyorken %67,1’i COVID-19 aşısı hakkında yeterli bilgi sahibi olduğunu düşündüğünü belirtti.

Katılımcıların COVID-19 aşısı ile ilgili bilgilere ulaşma durumları incelendiğinde; en yüksek oranla %70,7’si (n: 417) “televizyon veya radyodan” ulaştığını ifade etti. En düşük oranla da %12,2’si (n:72) “internet/tıp siteleri (Up to date, medscape, pubmed, vb.)” den ulaştığını ifade etti. Katılımcıların aşı olmadaki öncelikli nedenlerinin dağılımı Tablo 1’de gösterilmiştir. ATV-COVID-19’un sosyodemografik özelliklere göre analizi ise Tablo 2’de gösterilmiştir.

P-COVID-19 Demografik Özelliklere Göre Değerlendirilmesi ise Tablo 3’de gösterilmiştir.

Tablo 4’de COVID-19 hastalık algısı ile COVID-19 aşısına yönelik tutumlar arasındaki ilişki incelendi. P-COVID-19 ile ATV-COVID-19 arasında aynı yönlü anlamlı bir ilişki saptandı (r: 0,410). Hastalık algısında meydana gelecek artış aşıya yönelik tutumlarda artışa sebep oldu. Aşılanma sayısı ile tehlikelilik alt boyutu arasında aynı yönlü ilişki mevcut olup tehlikelilik algısında meydana gelen artış aşılanma sayısını arttırdı. Aşılanma sayısı ile olumsuz tutum alt boyutu arasında aynı yönlü ilişki mevcuttu.Olumsuz tutumlara yönelik davranışlar azaldıkça aşılanma sayısı arttı. Turkovac aşısı yaptırma durumu ile sosyo-demografik özellikler arasındaki ilişki Tablo 5’de incelendi. Turkovac aşısı yaptıranların yaş ortalaması anlamlı olarak daha yüksekti. Erkeklerde ve evli olanlarda Turkovac aşısı yaptırma durumu daha yüksekti. Turkovac aşısı yaptıranlarda çevresindekilere COVID-19 aşısını yaptırmayı önerenlerin oranı daha yüksekti (Tablo 5).

Tartışma

Devam eden COVID-19 bağışıklaması, pandemiyi kontrol etmeye yardımcı olacak küresel aşı kapsamını sağlamayı amaçlamaktadır. Bu nedenle, aşılanmaya isteksiz olan veya COVID-19 aşısından vazgeçen bireyler, genel aşı kapsamının genişlemesini geciktirebilir, bu da aşılama oranlarının düşmesine neden olabilir. Ayrıca aşılanmamış bireyler olarak SARS-CoV-2’nin dolaşımını kontrol etmeye yönelik küresel çabalarda engeller oluşturabilir.⁽⁹⁾ COVID-19 aşılarına güvensizliğin ve tereddütlerin fazla olması olumsuz tutumla ilişkili olup COVID-19 salgınının kontrol altına alınmasında büyük engel teşkil etmektedir.^(10,11)

Çalışmamıza katılan bireylerin hepsi aşı yaptırdığı için katılımcıların hepsi için davranışsal olarak COVID-19 aşılarını kabul ettiğini söyleyebiliriz. Ancak çalışmamıza katılan katılımcıların yaklaşık %14 kadarı bir sonraki dozu yaptırmak istememişti. Diğer bir durum ise aşı yaptırmasına rağmen %5’e yakın bir oranın çevresine aşı yapılmasını önermediği görülmektedir. Bu durum kişilerin davranışsal ola-rak aşı kabulünde bulunmalarına rağmen COVID-19 aşılarına karşı güvensiz olduğunu göstermektedir. Bu da ilk hipotezimiz ile çelişmektedir. 

Yıldız ve arkadaşlarının Türkiye’de yaptığı bir araştırmada erkeklerin aşıya karşı kadınlara göre daha olumlu bir tutum sergiledikleri görülmüştür.⁽¹²⁾ Yapılan başka bir çalışmada ise 15 ülkede erkeklerde önemli ölçüde daha yüksek aşı kabulünün olduğu gözlenmiştir.⁽³⁾ Yaptığımız bu çalışmada literatür ile uyumlu olarak erkeklerde daha olumlu tutumların olduğunu belirledik. Ayrıca yapılan çalışmalarda sosyal medya platformlarına daha çok güvenen kadınlara kıyasla erkeklerin tıp doktorlarına, bilim adamlarına ve bilimsel dergilere daha çok güvendikleri için aşı ve virüs kaynaklı komplolara inanma eğiliminin daha düşük olduğu görülmektedir.⁽³⁾ Bu çalışmamızda da bu konu ile ilgili literatür ile uyumlu sonuçlar elde ettik.

Katılımcıların yaşı ile COVID-19 aşı tutumlarına bakıldığında yaşı ≥65 olanların olumlu tutumlarını yüksek ve olumsuz tutumlarını düşük bulduk. Gültekin ve arkadaşlarının yaptığı çalışmada yaş ve cinsiyetin aşı tutumuna etkisi istatistiksel olarak anlamlı bulunmamıştır.⁽¹³⁾ Literatüre baktığımızda genel popülasyonun COVID-19 aşı tutumlarına bakıldığında artan yaşla birlikte olumlu tutumun arttığı gözlenmektedir.^(14,15) Çalışmamızda artan yaş ile olumlu tutum arasındaki ilişkiye bakıldığında ileri yaştaki bireylerde kronik hastalıkların artması, sosyal medya kullanımının az olması ve COVID-19 hastalığının ileri yaş gruplarında daha riskli olduğunun farkında olmalarının aşıya karşı olumlu tutumlarının yüksek olmasını sağladığını düşünmekteyiz.

Çalışmamızda evli olanların bekâr olanlara göre olumlu tutumlarının daha yüksek olduğu bulundu. Kaplan ve arkadaşlarının yaptığı çalışmada da evli olanların aşıya karşı olumlu tutumlarının yüksek olduğu görülmüştür.⁽¹⁶⁾ Evli olan kişilerin ailesini salgından koruma içgüdüsünün COVID-19 aşılarına olan tutumlarının olumlu olmasını sağladığını düşünmekteyiz. Lazarus ve arkadaşları yaptıkları çalışmada daha yüksek eğitim seviyelerinin aşı kabulünü artırdığını göstermiştir.⁽¹⁷⁾ Bizim çalışmamızda ise bu çalışmaya ters olarak artan eğitim seviyesi ile aşıya karşı artan olumlu tutum izlenmemiştir. Katılımcılardan üniversite mezunlarının olumlu tutum alt boyut puanları ilkokul mezunlarına göre daha düşük bulundu.   

Yıldız ve arkadaşlarının yaptığı çalışmada katılımcıların yaşı arttıkça aşılara karşı olumsuz düşüncelerin daha az olduğu gösterilmiştir.⁽¹²⁾ Bizim çalışmamızda da küçük yaş gruplarında, büyük yaş gruplarına göre aşıların tehlikeli olduğuna, koruyucu etkilerinin olmadığına, yeterince test edilmediklerine, hastalığın bulaş riskini arttırdığına, aşı olmadan salgını atlatabileceklerine inanma oranlarının arttığı bulunmuştur.

Literatürde kronik hastalığı olanlarda ve/veya grip aşısı olanlarda aşılara karşı olumlu tutumların daha yüksek olduğu gözlenmiştir. Kronik hastalığı olan kişilerin yüksek aşı kabul oranları, karşılaşılması olası yüksek morbidite ve mortalite oranlarıyla ilişkilendirilmiştir.⁽¹⁸⁾ Biz de yaptığımız bu çalışmada literatür ile uyumlu sonuçlar elde ettik. Çalışmamızda grip aşısı olan ve kronik hastalığı olan bireylerin COVID-19 hastalığı açısından yüksek riskli grupta olması, bunun farkında olmaları ve COVID-19 hastalık algılarının yüksek olması olumlu tutumlarının yüksek olmasıyla ilişkilendirilmiştir.

COVID-19 hastalık algısına bakıldığında üniversite mezunlarının tehlikelilik algısı lise mezunlarına göre daha yüksek bulundu. Alankaya ve arkadaşlarının çalışmasında üniversite mezunlarının COVID-19 tehlikelilik algısının ilkokul mezunu olan hastalardan daha yüksek olduğu bulunmuştur.⁽¹⁹⁾ Çalışmamızda da eğitim düzeyinin artmasının kişilerde farkındalığın ve bilinç düzeyinin artmasıyla ilişkili olduğunu böylece hastalık algılarının yükselmesini sağladığını düşünmekteyiz.

Çalışmamıza katılan bireylerde bu sene influenza (grip) aşısı yaptıranların tehlikelilik alt boyut puanları daha yüksek bulundu. Gennaro ve arkadaşlarının sağlık çalışanlarında COVID-19 aşılarına yönelik tutumlarına baktığı çalışmasında yıllık grip aşısını yaptıran bireylerin COVID-19 aşılarını olmaya daha istekli olduğu görülmüştür.⁽²⁰⁾  Çalışmamızda aşılanma sayısı ile tehlikelilik alt boyutu arasında aynı yönlü ilişki bulundu. Malik ve arkadaşları Amerika Birleşik Devletleri’nde (ABD) COVID-19 aşısının kabulüne yönelik yaptığı çalışmada aşı yaptırmayı kabul edenlerde algılanan risk algısı daha yüksek bulunmuştur.⁽²¹⁾ Bizim çalışmamızda da kişilerin tehlikelilik algısının artmasının kişileri aşı olmaya yönlendirdiğini düşünmekteyiz.

Literatür incelendiğinde Turkovac ile ilgili birçok çalışmaya rastlanmaktadır. Yapılan bu çalışmalarda yerli aşının etkinlik ve güvenilirliği açısından olumlu sonuçlara ulaşılmıştır.⁽²²⁾ Bu duruma ek olarak yerli basında da birçok haber yapılarak aşının etkin ve güvenilir olduğu anlatılmıştır ve bu durumun kullanım oranlarında da anlamlı artışlara yol açtığını düşünmekteyiz. Çalışmamızda Turkovac aşısı yaptıranların yaş ortalaması anlamlı olarak daha yüksekti. Erkeklerde ve evli olanlarda Turkovac aşısı yaptırma durumu daha yüksekti. Turkovac aşısı olmaya gelen bireyleri incelediğimizde çoğunluğu ileri yaşta, kronik hastalığa sahip olma oranı fazla, milli duyguları ve yerli aşıya olan güvenleri yüksek, aynı zamanda Sağlık Bakanlığı’nın tavsiyelerine daha duyarlı kişilerden oluşmaktaydı.

Aloğlu ve arkadaşlarının çalışmasında ‘Aşı olmak zorunlu olursa hangi aşıyı tercih edersiniz?’ sorusuna katılımcıların çoğunluğu yerli aşıyı beklemek istiyorum seçeneğini kullanmıştır.⁽²³⁾ Yılmaz ve arkadaşlarının Türkiye’de yaptıkları çalışmada kişilere aşı olmaları durumunda en çok hangi ülkenin aşısını olmak istediklerini sorduğunda Türkiye (yerli) yanıtını almışlardır.⁽²⁴⁾ Bu iki çalışma ile beraber bizim çalışmamız da hem yerli aşıya olan talebin fazla olmasının hem de aşı tutumunun olumlu yönde fazla olacağının öngörücüsü niteliğinde sonuçlar göstermiştir. Bu durum ikinci hipotezimizi destekler niteliktedir. Ancak çalışmamıza katılan katılımcıların yalnızca %45’inin bir yerli aşı tercihi, yerli aşıya olan şüphenin devam ettiğini göstermektedir. Bu durum aynı zamanda ikinci hipotezimiz ile çelişkili bir durum da ortaya koymaktadır. 

Turkovac aşısı yaptıranların yaptırmayanlara kıyasla olumlu tutumları yüksek bulundu. Çalışmamızdaki Turkovac aşısı yaptıran bireylerin yaş ortalaması daha yüksek ve eğitim düzeyleri ise daha düşük bulundu. Turkovac aşısı yaptıran bireylerin yerli aşıya güven duymalarının aşıya karşı olumlu tutum sergilemelerinde etkili olduğunu düşünmekteyiz. Çalışma örneklemini aşı yaptırmış kişilerin oluşturması temel kısıtlılık olarak göze çarpmaktadır. Bu kişiler en az bir kez aşı yaptırmış olduğuna göre hiç aşı yaptırmamış kişilere göre aşılara karşı daha az olumsuz duygu ve davranışa sahip oldukları bir gerçektir. Bu durum çalışmamızın kısıtlılıklarından biridir. Diğer bir kısıtlılık ise çalışmaya sağlık çalışanlarının dahil edilmemiş olmasıdır.   

Sonuç

Çalışmamız sonucunda aşıya yönelik tutumun ve hastalık algısının bir sonraki doz aşı yaptırma isteğini etkilediğini göstermiş olduk. Bir sonraki COVID-19 aşısını yaptırmayı düşünen kişilerin olumlu tutumlarının ve tehlikelilik – bulaştırıcılık algılarının her ikisi de daha yüksekti. Aşı olma nedenlerine göre değerlendirildiğinde gönüllülük esasına göre aşı yaptıran bireylerin olumlu tutumları daha yüksek ve olumsuz tutumları daha düşüktü. Ayrıca Turkovac aşısı yaptıranların olumlu tutumları daha yüksekti ve çevresindekilere COVID-19 aşısını yaptırmayı önerme oranları daha yüksekti. Toplumda aşıya yönelik olumsuz tutum ve hastalık algısındaki yetersizliklerin nedenlerini tespit edilip buna yönelik gerekli eğitimin verilmesi gerekmektedir.

Araştırma ve Yayın Etik Beyanı: Bolu Abant İzzet Baysal Üniversitesi Tıp Fakültesi Klinik Araştırmalar Etik kurulundan gerekli izin alınmıştır (2022/ 17).

Çıkar Çatışması Beyanı: Yazarlar arasında herhangi bir çıkar çatışması bulunmamaktadır. 

Finansal destek: Yok

Yazar katkıları: Fikir, tasarım, analiz, kaleme alma, eleştirel inceleme: Murat Karatürk, Nurcan Akbaş Güneş. Veri toplama, literatür taraması, kaynaklar, denetleme: Murat Karatürk.

1. Argüt N, Yetim A, Gökçay G. Aşı kabulünü etkileyen faktörler. Çocuk Dergisi. 2016;16(1):16-24.
2. Paterson P, Meurice F, Stanberry LR, Glismann S, Rosenthal SL, Larson HJ. Vaccine hesitancy and healthcare providers. Vaccine. 2016;34(52):6700-6.
3. Sallam M. COVID-19 vaccine hesitancy worldwide: a concise systematic review of vaccine acceptance rates. Vaccines. 2021;9(2):160.
4. Sallam M, Dababseh D, Taim D, Eid H, et al. COVID19 misinformation: Mere harmless delusions or much more? A knowledge and attitude cross-sectional study among the general public residing in Jordan. PLoS One. 2020;15(12):e0243264.
5. Hornsey MJ, Harris EA, Fielding KS. The psychological roots of anti-vaccination attitudes: A 24-nation investigation. Health Psychol. 2018;37(4):307-15.
6. Dayan S. COVID-19 ve Aşı. Dicle Tıp Dergisi. 2021;48:98-113.
7. Tanriover MD, Aydin OA, Guner R, Yildiz O, Celik I, Doganay HL, et al. Efficacy, immunogenicity, and safety of the two-dose schedules of TURKOVAC versus CoronaVac in healthy subjects: A Randomized, ObserverBlinded, Non-Inferiority Phase III Trial. Vaccines. 2022;10(11):1865.
8. Geniş B, Gürhan N, Koç M, Geniş Ç, Şirin B, Çırakoğlu O, et al. Development of perception and attitude scales related with COVID-19 pandemia. Pearson journal of social sciences-humanities. 2020;5(7):306-28.
9. Dhama K, Sharun K, Tiwari R, Dhawan M, Rabaan AA, et al. COVID19 vaccine hesitancy – reasons and solutions to achieve a successful global vaccination campaign to tackle the ongoing pandemic. Hum Vaccin Immunother. 2021;17(10):3495-9.
10. Palamenghi L, Barello S, Boccia S, Graffigna G. Mistrust in biomedical research and vaccine hesitancy: the forefront challenge in the battle against COVID-19 in Italy. Eur J Epidemiol. 2020;35(8):785-8.
11. Harrison EA, Wu JW. Vaccine confidence in the time of COVID-19. Eur J Epidemiol. 2020;35(4):325-30.
12. Yıldız Z, Gencer E, Gezegen NF. Covid 19 pandemisinde geliştirilen aşılara karşı bireylerin tutumlarının değerlendirilmesi. Gümüşhane Ünv. Sosyal Bilimler Dergisi. 2021;12(3):877-89.
13. Gültekin EO, Gültekin O. Sağlık çalışanlarının COVID-19 aşı yutumu. Türk Mikrobiyoloji Cemiyeti Dergisi. 2022;52(2):119-30.
14. Shekhar R, Sheikh AB, Mir H, et al. COVID19 vaccine acceptance among health care workers in USA. Vaccines. 2021;9(2):119.
15. Detoc M, Bruel S, Frappe P, Tardy B, Botelho-Nevers E, Gagneux-Brunon A. Intention to participate in a COVID-19 vaccine clinical trial and to get vaccinated against COVID-19 in France during the pandemic. Vaccine. 2020;38(45):7002-6.
16. Kaplan AK, Sahin MK, Parildar H, Adadan GI. The willingness to accept the COVID-19 vaccine and affecting factors among healthcare professionals: a cross-sectional study in Turkey. International Journal of Clinical Practice. 2021;75(7):e14226.
17. Lazarus JV, Ratzan SC, Palayew A, Gostin LO, Larson HJ, Rabin K, et al. A global survey of potential acceptance of a COVID-19 vaccine. Nat Med.  2021;27(2):225-8.
18. Sallam M, Dababseh D, Eid H, Al-Mahzoum K, Al-Haidar A, Taim D, et al. High rates of COVID-19 vaccine hesitancy and its association with conspiracy beliefs: a study in Jordan and Kuwait among other Arab countries. Vaccines. 2021;9(1):42.
19. Alankaya N, Kurnaz F. Bir pandemi hastanesinde yatan COVID-19 tanılı hastaların hastalık algısının değerlendirilmesi. Hacettepe Ünv. Hemşirelik Fakültesi Dergisi.2022:9(2):185-91.
20. Di Gennaro F, Murri R, Segala FV, Cerruti L, Abdulle A, Saracino A, et al. Attitudes towards Anti-SARS-CoV2 Vaccination among healthcare workers: Results from a National Survey in Italy. Viruses. 2021;13(3):371.
21. Malik AA, McFadden SM, Elharake J, Omer SB. Determinants of COVID-19 vaccine acceptance in the US. EClinicalMedicine. 2020;26:100495.
22. Ozdarendeli A, Sezer Z, Pavel STI, Inal A, Yetiskin H, Kaplan B, et al. Safety and immunogenicity of an inactivated whole virion SARS-CoV-2 vaccine, TURKOVAC, in healthy adults: Interim results from randomised, double-blind, placebo-controlled phase 1 and 2 trials. Vaccine. 2023;41(2):380-90.
23. Aloğlu N, Sönmez M. Türkiye’de Covid-19 pandemisi ve aşısına yönelik tutum ve davranışların değişkenler ile incelenmesi. Uls. Sağlık Yönetimi ve Strtj. Araştırma Dergisi. 2021;7(3):520-35.
24. Yılmaz Hİ, Turğut B, Çıtlak G, Oğulcan M, Paralı B, Engin M, et al. Türkiye’de insanların COVID-19 aşısına bakışı. Dicle Tıp Dergisi. 2021;48(3):583-94.